Аляксей Яскевіч

РАЗВАГІ ПРА НЕНАЦІСКНОЕ Э,

або ЯК НАЗАВЁМ ЖЫХАРОЎ ГОРАДА РЭЧЫЦА

Разглядаючы пытанне арфаграфічнага нармавання напісання галоснага э ў гістарычным разрэзе – ад першага грунтоўнага апісання граматыкі беларускай мовы (Б. Тарашкевіч, 1918 г.) да сёння, – нельга не адзначыць гранічную простасць правілаў. Узгадаем фармулёўку Б. Тарашкевіча: “Літары о, ё, э пішуцца толькі пад націскам, напрыклад: дом, вёрсты, цэп (але дамы, вярста, цапы)”. Ніжэй у тэксце прыведзены ўдакладняльны каментар: “У цьвёpдыx cкладox пеpадача аканьня на піcьме не выклікае тpyднаcьці. Пpынята вельмі пpocтае пpавіла: о і э пішyцца тoлькі пад націcкам: гоpа, pэкі… У cкладox не пад націcкам на іx меcцы пішацца а: гаpава́ць, pака́. Aд гэтага пpавіла poбіцца адcтyпленьне тoлькі ў чужаземныx cлoваx” (Тарашкевіч 1929, 17, 63).

Адрозны падыход да запазычаных слоў аўтар абгрунтоўвае наступным чынам: “…пpавяcьці пoўнае аканьне – а, я на меcцы о, э, е тpyдна бyдзе дзеля дзьвёx пpычын. Пеpшае, штo такoе аканьне залішне адpывала-б cлoва ад ягo pадавoдy, напpыклад: талягpама… балятpыcтыка(!)[1]…

Дpyгoе і важнейшае, штo гэта ня зycім згoдна з наpoднай фoнэтыкай, дзе маем звычайна на меcцы ненаціcкныx э, е гyкі ы, і абo дyжа збліжаныя да іx: аpышт, канцыляpыя, тылігpама, тыятp (ціятp). Літаpы э і е… азначаюць гyкі не залішне далёкія ад такoга жывoга выгаваpy, каб нельга былo іx пакінyць. Пpаўда, яны наpyшаюць пpавіла аб аканьні, але затoе… вyчаць кpыxy чyжаземныx cлoў, yжываныx ycімі наpoдамі cьветy” (Тамсама, 73).

З улікам асаблівасцяў станаўлення літаратурнай нормы ў дарэформавы перыяд, абмежаванасці створаных беларускамоўных тэкстаў[2], нявызначанасці лексічнага складу прыведзеная вышэй фармулёўка з адпаведнымі каментаваннямі падаецца нам вельмі дасканалай для свайго часу і перспектыўнай для далейшых удакладненняў (дэталізацый) у кантэксце нарастання лексічнага складу мовы ў будучым. Усе неабходныя дзеля гэтага перадумовы былі закладзены аўтарам граматыкі праз:

а) прызнанне неабсалютнасці прынцыпу “акання” ў дачыненні да ненаціскнога э, прынамсі ў словах замежнага паходжання;

б) абгрунтаванне асноўных прычын напісання ненаціскнога э, у ліку якіх названы меркаванні непарушэння семантычнай празрыстасці ў словаўтваральных гнёздах (прадухіленне “адрыву” ад “радаводу” слова ў тэрміналогіі Б. Тарашкевіча) і графічнай пазнавальнасці інтэрнацыянальнай лексікі (каб вывучыць “кpыxy чyжаземныx cлoў, yжываныx ycімі наpoдамі cьветy” (Тамсама).

Далейшае ўдасканальванне правапісу э магло б адбывацца сумерна ўзбагачэнню лексічнага складу мовы, пашырэнню ведаў пра яе словаўтваральны патэнцыял. Такі эвалюцыйны шлях несумненна прывёў бы і да фармулявання скразных правілаў напісання э на аснове вылучэння шэрагу тыповых арфаграм (арфаграфічных прэцэдэнтаў) і спісаў магчымых выключэнняў[3].

Аднак далейшы працэс нармалізацыі правапісу э зведаў не адзін кардынальны паварот у падыходах, пакідаючы кожны раз неразвязаныя пытанні і выклікаючы сумненні ў праніклівых і дасведчаных карыстальнікаў мовы. Матыў няўстоенасці, няпэўнасці правапісу э ўтрымліваецца нават у афіцыйных дакументах апошняга часу: у адрозненне ад літары о, напісанне якой адназначна[4] акрэслена новай рэдакцыяй “Правіл”, правапіс літары э будзе выклікаць шмат пытанняў і ў будучых пакаленняў (Сучасны беларускі правапіс 2010). З улікам гэтых акалічнасцяў разгледзім ніжэй падыходы да нармалізацыі напісання э ў асобных перыядах рэфармавання беларускага правапісу, абраўшы пунктамі адліку час увядзення ў сілу рэформы правапісу (1933 г.) і зацверджанне відазмененых рэдакцый (1957 і 2008 гг.).

I. У пачатку 30-х гадоў мінулага стагоддзя з лінгва-палітычных прычын, неаднойчы аналізаваных у іншых крыніцах (Мечковская 2001, 229), быў абраны варыянт фарсіраванага рэфармавання беларускага правапісу. Новае правіла напісання э з першага погляду амаль тоеснае таму, што выкладзена ў граматыцы Б. Тарашкевіча і гучыць: “Галосныя о, э… бываюць толькі пад націскам. Не пад націскам замест о, э пішацца а” (Правапіс беларускай мовы 1934, § 15). Ніжэй па тэксце распрацоўшчыкі рэформы арыгінальным чынам раскрываюць тыя адступленні, што згаданы ў граматыцы Б.

Тарашкевіча, вылучаючы дзве групы слоў – так званыя “інтэрнацыянальна-рэволюцыйныя словы” (большэвік, рэволюцыя і інш.) (Тамсама, § 15, заўвага 3) і “словы іншамоўнага паходжання”, у якіх “іншамоўнае e пасля літар д, ж, р, т, ч, ш, ц перадаецца праз э: прафесар, кааперацыя… методыка, эстафета, дэлегат, дэмакратыя, тэатр, жэстыкуляцыя, рэканструкцыя, цэнтральны” (Тамсама, § 15, заўвага 4).

Нягледзячы на лаканізм гэтага ўдакладняльнага каментарыя, у ім прыхавана не адна непаслядоўнасць і супярэчнасць. Пакінем па-за ўвагай відавочнае парушэнне фармальнай логікі – падзел на “словы інтэрнацыянальна-рэвалюцыйныя” і “словы іншамоўнага паходжання”[5] – інтэрпрэтуючы яго як змушаны рэверанс распрацоўшчыкаў тагачасным ідэалагічна-партыйным устаноўкам, і сканцэнтруемся на новых момантах.

1. З аднаго боку, спроба азначыць тыповыя арфаграмы дэ, тэ, цэ, жэ, рэ, чэ, шэ ў іншамоўных словах падаецца нам безумоўна прагрэсіўным крокам. Сумяшчэнне ўказаных арфаграм з корпусам адпаведных лексем і выяўленне іншых магло б адкрыць шырокія магчымасці для далейшых дэталізацый. Аднак вылучэнне менавіта гэтых арфаграм было зроблена ў строга рэстрыкцыйных мэтах дзеля рашучага размежавання з дарэформавымі прынцыпамі (паводле граматыкі Б.

Тарашкевіча) перадачы іншамоўнага (лацінскага) e ў спалучэнні з іншымі зычнымі б, в, з, м, н, п, с, ф і ўсталявання новых напісанняў запазычаных слоў бетон, венозны, вазеліна, камертон, інертны, аперацыя, сектар, рэферат і іншых замест ранейшых бэтон, вэнозны, вазэліна, камэртон, інэртны, апэрацыя, сэктар, рэфэрат.

2. З другога боку, пералічэнне зычных (д, т, ц, ж, р, ч, ш), пасля якіх у словах іншамоўнага паходжання пішацца толькі э, аўтаматычна ўтварыла вялікую канфліктагенную зону са слоў іншамоўнага паходжання, у якіх пасля літар б, в, з, м, н, п, с, ф маецца іншамоўнае e.

Карыстальнік Правілаў быў пастаўлены ў цяжкое становішча выбару: разглядаць усе такія словы як спрадвечнанабеларускія і пашырыць на іх базавае правіла (э пад націскам, а не пад націскам) або ігнараваць прадпісанне, г. зн. выкарыстоўваць “правільны няправапіс” паводле выслоўя знанага фізіка і літаратара Георга Ліхтэнберга: “Адзін карыстаецца няправільным правапісам, другі – правільным няправапісам”[6].

Патлумачым на канкрэтных прыкладах: мэбля (польск. meble, франц. meubles, ням. Möbel), сэнс (польск. sens, франц. sens). Калі карыстальнік аднясе словы да ўласнабеларускіх, тады будзе змушаны ўжываць наступныя вытворныя, замяняючы ненаціскное э на а:

мэбля – мабліраваць (?) – мабліроўка (?) – мабліроўшчык (?);

сэнс – асансаваць (?) – асансаванне (?) – бессансоўны (?).

Або карыстальнік збедніць свой лексікон, адмовіўшыся ад ужывання такіх вытворных. Альтэрнатыўны варыянт (залічэнне ў разрад іншамоўных) азначае забарону напісання э пасля літар м, с, ён выглядае яшчэ больш непрымальным:

мебля – мебляваць (?) – мебліроўка (?) – мебліроўшчык (?);

сенс – асенсаваць (?) – асенсаванне (?) – бессянсоўны (?).

У большасці выпадкаў ахвярамі нармалізацыі 1930-х гг. сталі словы, што праніклі праз польскую мову: вэндзіць, вэдзгаць, вэлюм, вэрхал, гавэнда, кавэнчыць, квэцаць, мэбля, пэцкаць, сэнс, швэндаць, а таксама і непасрэдна засвоеныя праз іншыя мовы: пэр, мэр, сэр.

II. Нават нязначнае карэктаванне ў рэдакцыі Правілаў, праведзенае ў 1957 г., не змяніла сітуацыі. Больш за тое, не толькі захавалася дыскрымінацыйнае стаўленне да э, але і дадаткова праявіліся спробы “тэарэтычнага абгрунтавання” дзеля яго далейшага абмежавання ў беларускай мове.

Вось красамоўныя вытрымкі з артыкула К. Крапівы “Пытанні беларускага правапісу” (Крапіва 1974–1976, III), што ў пэўнай меры падсумоўвалі працу камісіі, якая падрыхтавала рэдакцыю Правілаў 1957 г.: “Што датычыцца правапісу ненаціскнога э, то трэба адкрыта сказаць, што мы тут не дабіліся пастаўленай мэты: не стварылі скразнога правіла, якое пашыралася б на ўсю лексіку, значыць не знішчылі і крыніцы разнабою”. Як вынікае з далейшага, аўтар, старшыня арфаграфічнай камісіі, лічыў ідэальным выйсцем пашырэнне дзекання і цекання на запазычаныя з іншых моў словы. У якасці абгрунтавання быў прыведзены аргумент: “…у тых выпадках, калі ў беларускай мове існуюць парныя гукі па цвёрдасці і мяккасці, е спалучаецца заўсёды з мяккім гукам і ніколі ці амаль ніколі не спалучаецца с цвёрдым. Заўсёды мы маем і ў сваіх і ў іншамоўных словах спалучэнне бе, ве, ге, ле, ме, не, пе і ніколі ці вельмі рэдка бэ, вэ, гэ, лэ, мэ, нэ, пэ. Гукі д, т у беларускай мове таксама з’яўляюцца парнымі па цвёрдасці і мяккасці. Мяккі варыянт іх мы абазначаем праз дз і ц. …Адгэтуль вынікае, што спалучэнне дэ, тэ ў іншамоўных словах з’яўляецца парушэннем закона нашай мовы. Таму мяккае д, т (дз, ц) трэба рашуча пашырыць на ўсю іншамоўную лексіку”[7].

Зразумела, што пры такім узроўні пастаноўкі правапісных праблем рэдакцыйная праўка ў сферы ўжывання літары э не магла быць дастаткова прадуктыўнай. Але ж да такіх драматычных змен справа не дайшла, базавае правіла для спрадвечна беларускай лексікі збольшага засталося нязменным: “Галосны э на пісьме ва ўсіх ненаціскных складах за выключэннем складаных слоў, абазначаецца літарай а, напрыклад: жамчужына, жазло, жарало, шаптаць… рака, крамлёўскі, цана, цапы” (Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі 1959, § 7).

Безумоўна, у пазітыўны баланс можна залічыць рэгуляванне напісання э ў складаных словах (“Ненаціскное э ў першай частцы складаных слоў захоўваецца без змены, напрыклад: мэтазгодна, рэдказубы…” (Тамсама, §19)), а таксама скасаванне першасна недарэчнага і кан’юнктурнага прадпісання, датычнага “рэвалюцыйна-інтэрнацыянальнай лексікі” ды прыватных выпадкаў напісання ўласных імёнаў усходнеславянскага паходжання кшталту “Чарапавец, Жамчужнікаў, Чарнышэўскі, Шаўчэнка” (Тамсама, §12).

Аднак некаторыя фармулёўкі захавалі сур’ёзныя і кідкія супярэчнасці – сведчанне ўмоўнасці падзелу слоўнікавага складу беларускай мовы на спрадвечна беларускую і запазычаную лексіку і, часткова, адсутнасці скразнога рэдагавання дакумента.

Так, відавочна залішнім з’яўляецца дубляванне правіла напісання літары э ў націскных складах “пасля шыпячых р, ц (не з т мяккага) і д, т” спачатку для групы слоў, паходжанне якіх аўтары не ўказалі: “жэрдка, жэмчуг, чэрствы… сардэчны, халадэча, пустэча” (Тамсама, § 5, п. 2), а потым для групы іншамоўных слоў “джэмпер, чэк, шэфы, прагрэс, рэбус, Сарэнта… Улан-Удэ, тэкст, тэхніка” (Тамсама, § 5, п. 4).

Супярэчліва пададзена напісанне э ў націскных і ненаціскных пазіцыях пасля губных зычных і з, с, н для шэрагу іншамоўных слоў. З аднаго боку, вылучаецца група слоў іншамоўнага паходжання кшталту “бэлька, бэз, бэра, бэта (назва літары), разбэсціць, пэўны, капэла, пэндзаль, пэр, мэдлік, мэр, сурвэтка, вэрхал, фэст… турнэ, сэнс, сэр, асэсар і інш.” (Тамсама, § 5, п. 2). З другога боку толькі для двух слоў з гэтай групы (пэўны, сэнс) сфармулявана ўдакладняльнае правіла, з якога вынікае, што напісанне э захоўваецца і ў ненаціскных складах вытворных слоў: “Пасля астатніх зычных[8] пішацца е, акрамя слоў і форм, утвораных ад сэнс і запэўняць” (Тамсама, § 11, п. 2).

Такім чынам, Правілы ў рэдакцыі 1957 г. дазволілі карыстальніку ўжываць словы і формы кшталту асэнсава́ць, сэнсо́ўны, запэўнћць, упэўнћць, аднак пакінулі яго ў няведанні адносна правільнасці напісання слоў і формаў з ненаціскным э, утвораных, напрыклад, ад мњбля (мэбляваць, мэбліроўшчык).

Відавочна, тэкст Правілаў у рэдакцыі 1957 г. не разлічаны на шараговага карыстальніка.

III. Апошняя рэдакцыя Правілаў (Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі 2008) з’явілася больш як праз паўстагоддзя дзеяння папярэдняй рэдакцыі, уведзенай у сілу ў 1957 г. Дэталёвы аналіз палажэнняў, датычных напісання э, не дазваляе гаварыць аб выпраўленні сітуацыі. Больш за тое, узніклі новыя праблемы, звязаныя з новым падыходам да перадачы напісанняў фіналяў —er, —el у іншамоўных словах, якія раней у залежнасці ад якасці папярэдняга зычнага ў беларускіх адпаведніках запісваліся праз -эр (тэстэр [tester, англ.]), -эль (барэль [barrel, англ.]) або -ер (бойлер [boiler, англ.]), -ель (бугель [buegel, ням.]). На жаль, у тым, што датычыцца правапісу э, новая рэдакцыя, не развязаўшы цалкам набытыя праблемы, унесла дадатковыя няпэўнасці.

A. Як і ў папярэдняй рэдакцыі 1957 г. адсутнічаюць важныя ўказанні на наяўнасць выключэнняў для асноўнага правіла, менавіта выпадкаў напісання э ненаціскнога ў словах беларускага паходжання і даўно засвоеных замежных словах.

Не дзіва, што ў парэформавай слоўнікавай практыцы быў абраны своеасаблівы “сярэдні курс” паміж ігнараваннем прадпісанняў Правілаў (прынцып “жорсткасць правілаў кампенсуецца іх невыкананнем”) і, што часцей, ігнараваннем праблемных слоў (прынцып “няма слова, няма праблемы”).

Так, калі ўкладальнікі ТСБМ пунктуальна выканалі прадпісанні Правілаў арфаграфіі і пунктуацыі ў рэдакцыі 1957 г., пакінуўшы “за бортам” няёмкія лексемы дрэннаваты (ад дрэнны), рэдкаваты (ад рэдкі) і рэзкаваты (ад рэзкі), то СБМ-87 фіксуе дзве першыя ў напісаннях дрэннаваты і драннаваты, рэдкаваты і радкаваты, ігнаруючы, аднак, рэзкаваты.

У якасці кампенсацыі знаходзім брэстаўчанін (ад Брэст). Укладальнікі найноўшага СБМ-2012 унеслі адпаведныя карэктывы: не ўключылі лексему дрэннаваты, але з невядомай прычыны пакінулі абодва словы рэдкаваты і радкаваты. Дзіўным чынам рэестр СБМ-2012 быў дапоўнены словам брастаўчанін, але лексема брэстаўчанін таксама засталася. Гэтыя варыянтнасці не аформлены ўзаемаадсылкамі ці ўказаннямі матывавальных слоў, ад якіх утвораны адпаведныя лексемы.

Паказальны прыклад лавіравання ўкладальнікаў слоўнікаў дае лексема пэцкаць, на якой былі апрабаваны ледзь не ўсе прыёмы “развязання” жорсткіх прадпісанняў:

ігнараванне правілаў напісання: (пэ́цкаць – пэцкані́на [РБС-37, РБС-53], пэ́цкаць – вы́пэцкаць [АС-48, АС-61], але і вы́пацкаць [АС-71, АС-90]),

падгонка пад правіла шляхам перастаноўкі націскаў: (пэ́цкаць – вы́пацкаць – пэ́цканіна [ТСБМ, ТСЛБМ-98, БРС-2003]),

камбінацыя “падпарадкаванне + ігнараванне”: пэ́цкаць – вы́пацкаць – пэцкані́на [РБС-2002, СБМ-87, СБМ-2012].

Калі дадаць, што ўсе памянёныя ў прыкладах слоўнікавыя крыніцы выйшлі ў свет у рангу нарматыўных выданняў з адной установы, а часам і з пад пяра адных і тых жа ўкладальнікаў і рэдактараў, то наяўнасць праблемы відавочная.

B. Устаялы тэзіс пра выключна націскную пазіцыю э ў неіншамоўных словах, сфармуляваны ў пачатковай фазе фармавання беларускай літаратурнай мовы, не адпавядае сучаснаму стану лексічнага складу беларускай мовы і мусіць быць перагледжаны. Палажэнне, сфармуляванае у §4, п. 3 Правілаў (Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі 2008) зыходзіць з факту, што па меншай меры ў словах славянскага паходжання “галосны [э] ва ўсіх ненаціскных складах чаргуецца з [а] і абазначаецца на пісьме літарай а”.

Па-першае, звернем ўвагу на безумоўны рэгрэс у звароце да азначэнняў “словы славянскага паходжання”, “запазычаныя словы, цалкам адаптаваныя у беларускай мове”.

Карыстальніку зноў прапанавана стаць гісторыкам мовы і этымолагам і рабіць высновы, цалкам ці часткова адаптавана тое ці іншае слова[9], а ў дадатак яшчэ арыентавацца як ва ўсходнеславянскіх, так і ў паўднёва- і заходнеславянскіх мовах, каб належным чынам зразумець выраз “у словах славянскага паходжання”. У гэтай сувязі ўзгадаем рытарычныя пытанні П. Сцяцко: “…хто з неспецыялістаў можа вызначыць, дзе ў слове славянская лексічная аснова, а дзе неславянская, даўно запазычанае слова ці нядаўна?” (Сцяцко 2002, 10).

Па-другое, як наяўныя рукапісныя лексічныя картатэкі[10], так і друкаваныя моўныя матэрыялы, а таксама калекцыі беларускамоўных тэкстаў[11], даступныя дзякуючы сучасным інфармацыйным тэхналогіям, дазваляюць усебакова прааналізаваць любыя лексіка-арфаграфічныя з’явы і сфармуляваць несупярэчныя арфаграфічныя правілы ці рэлевантныя спісы выключэнняў.

Падсумоўваючы сказанае, праяснім пытанне, ці могуць “словы славянскага паходжання” або “запазычаныя словы, цалкам адаптаваныя ў беларускай мове” мець напісанне з ненаціскной літарай э? Станоўчы адказ даўно ўтрымліваецца ў творах майстроў пісьменства:

запэўня́ць: “Мы правядзем цябе да ўзгрудка”, – запэўняў Лаўрэн (Ц. Гартны. Праводзіны).

І гэтых калдуноў, як запэўняў пан падлоўчы, ён з’еў аднойчы сто сорак штук (Я. Колас. На ростанях).

Мы запэўняем вас, што юнакі і дзяўчаты, якія працуюць у тыле, будуць яшчэ больш упарта і самааддана працаваць для хутчэйшай перамогі над ворагам, з гонарам выканаюць абавязацельствы, узятыя ў гонар 25-й гадавіны Чырвонай Арміі (Савецкая Беларусь. 1943).

найпэўне́йшы: Тэатр, – кажа французскі пісьменнік Мэрсье, – ёсць найпэўнейшы і мацнейшы спосаб непераможна ўзброіць чалавечы розум і адразу кінуць у шырокія народныя масы цэлыя патокі свету (З. Бядуля. Тэатр і выхаванне мас).

рэдкава́ты: Едакі адзін пад адзін, толькі давай, ды вот зацірка ў чыгуне рэдкаватая (М. Лобан. http://slounik.org/92313.html). 

Яны выбеглі на рэдкаваты ўзлесак, і Антон дазволіў сабе спыніцца, каб перавесці дыханне (В. Быкаў. Пайсці і не вярнуцца).

рэзкава́та, рэзкава́ты: “Вам гаварылі ўжо”, – рэзкавата прамовіў Башлыкоў. (І. Мележ. Завеі, снежань).

Ён быў, праўда, рэзкаваты, насмешлівы, але затое таварыскі і вельмі цярплівы, і людзі адносіліся да яго прыхільна (І. Мележ. Блізкае і далёкае).

трэшчынава́ты: Даламіт шэры, дробнакрышталічны, моцна трэшчынаваты і кавернозны, у верхняй ч[астцы] запясочаны, забруджаны, СaCO3 + MgCO3 у ім у сярэднім 90 % (Энцыклапедыя прыроды Беларусі: у 5 т. – Мінск: БелСЭ, 1985. – Т. 4). 

Такім чынам, лексічны матэрыял, што сведчыў пра магчымасці ненаціскнога э, прынамсі ў прыметніках з суфіксамі непаўнаты якасці —ават—, —яват—, быў дасягальны для рабочай групы па выпрацоўцы апошняй рэдакцыі, але не быў улічаны.

Не было таму неабходнасці і ўводзіць азначэнні “словы славянскага паходжання”, “запазычаныя словы, цалкам адаптаваныя ў беларускай мове”, якія, як мы мяркуем, былі прыняты для развязання праблемы нешматлікай дзеяслоўнай лексікі, пераважна эмацыйна афарбаванай, што пазычана непасрэдна з польскай або праз польскую мову ці мае няясную этымалогію: вэ́дзгаць – вэ́ндзіць – гэ́мтаць – гэ́рцаць – квэ́цаць – крэ́сліць – мэ́дзіць – мэ́нчыць – пэ́цкаць – пэ́ўніць – швэ́ндаць – шэ́йгаць – шэ́нціць – шэ́ргаць – шэ́рхаць. Праблема гэтых слоў заключаецца ў тым, што ў іх словаўтваральных гнёздах адбываецца перанос націску (пэ́ўніць – запэ́ўніваць, запэўнћць; пэ́цкаць – пэцкані́на; швэ́ндаць – вы́швэндацца), і паўстае пытанне: адбываецца пераход э – а ці не. Інакш кажучы: як інтэрпрэтаваць падобныя словы ў тэрмінах “чужаземнае” – “сваё”? Для падобных слоў больш рацыянальна было б сфармуляваць спецыяльнае правіла ўжывання э ў ненаціскной пазіцыі з падачай вычарпальных спісаў. У любым выпадку гэта лепш, чым абцяжарваць карыстальніка заданнем улічваць наяўнасць славянскай лексічнай асновы ці ступень адаптаванасці іншаземнага слова.

C. Не выклікае сумненняў неабходнасць улічваць пры фармуляванні правапісных правілаў як рэальны лексічны фонд мовы, так і магчымасці бесперашкоднага ўтварэння патэнцыйнай лексікі для задавальнення патрэбаў будучага развіцця навукі і грамадскага жыцця. Гэта значыць, патрэбна ўсведамляць т. зв. “цану пытання”: колькасць лексем у наяўным на наш час лексічным запасе, што падпадае пад дзеянне адпаведнага арфаграфічнага правіла.

Усведамленне гэтага тым больш важнае, што асобныя факты арфаграфіі становяцца баёвішчамі для прыхільнікаў тых ці іншых поглядаў на развіццё мовы.

У якасці асновы для вызначэння статыстычных дадзеных мы скарысталі два найноўшыя слоўнікі беларускай мовы: ВСБМ-2012 з колькасцю рэестравых слоў 222 тыс. і СБМ-2012 з фактычным[12] аб’ёмам рэестравых слоў 117 тыс. слоў.

Табліца 1. Прадстаўленасць лексем з літарай э ў рэестрах найбуйнейшых слоўнікаў беларускай мовы ВСБМ-2012 і СБМ-2012 (лічбы  ў квадратных дужках).

Колькасць слоў з літарай э

Узорныя словы

(агульныя для двух слоўнікаў)

Усяго

з націскным э

без націскнога э

з націскным э

з ненаціскным э

Усяго

24794

[11690]

11415

[5631]

13379

[6059]

1 літара э

22812

[10959]

11415

[5309]

13397

[5650]

адчэ́пка

рэ́дкі

адтэрміно́ўка, рэдкава́ты

2 літары э

1839

[698]

824

[301]

1014

[397]

дэпрэ́сія

дэпрэса́нт

3 літары э

[136]

[33]

86

[21]

50

[12]

прэцэдэ́нт

стэрэаэфјкт

4 літары э

7

[—]

6

[—]

1

[—]

дэлькрэ́дэрэ (толькі ў ВСБМ-2012)

экстэрарэцэпты́ўны

(толькі ў ВСБМ-2012)

Прыведзеныя ў табл. 1 дадзеныя неабвержна сведчаць, што літара э займае трывалую і ёмістую нішу ў арфаграфічнай сістэме беларускай мовы: доля лексем з утрыманнем не менш чым адной літары складае 11,7% у ВСБМ-2012 і 10% у СБМ-2012, пры гэтым у рэестрах абодвух слоўнікаў лексемы з ненаціскной літарай э пераважаюць (54% у ВСБМ-2012 і 52% у СБМ-2012).

У святле гэтых лічбаў беспадстаўнымі, а то і спекуляцыйнымі з’яўляюцца ініцыятывы, скіраваныя на татальнае пашырэнне “акання” на ненаціскное э: “…пасля цвёрдых зычных у іншамоўных словах замест э трэба пісаць у ненаціскных складах літару а, не зважаючы на час іх пазычання і на неславянскую лексічную аснову” (Сцяцко 2002). Жангляванне слоўнымі па́рамі кшталту “рамонт – але рэкорд”, “сакратар – але прэтэндэнт”, якія ў колькасці дзясятка – другога могуць быць падабраны з амаль 13-тысячнага корпуса слоў з э ў ненаціскных складах, не могуць адмяніць відавочнага факту: рэалізацыя падобных прапаноў у поўным аб’ёме будзе мець вынікам гвалтоўнае абрушэнне беларускай тэрмінасістэмы, яшчэ канчаткова не сфармаванай, і беззваротна ліквідуе перспектывы наладжвання паўнацэннай беларускамоўнай адукацыі. Больш за тое, нават абмежаваныя інтэрвенцыі а на месца ненаціскнога э патрабуюць уважлівага разгляду балансу “выйгрыш – пройгрыш”.

D. З навацыяў, уведзеных у апошнюю рэдакцыю Правілаў (2008 г.), разгледзім пад павелічальным шклом лінгвастатыстыкі змяненні ў напісанні ненаціскных фіналяў -эр, -эль (як у камп’ютэр, шпіндэль) у апелятыўнай лексіцы, якія згодна з новай рэдакцыяй Правілаў трансфармаваны ў -ар, -аль (на ўзор майстар, бушаль). Пры гэтым у якасці пабуджальных матываў у адным з афіцыйных каментарыяў (Сучасны беларускі правапіс 2010) прызнаецца, што штуршком для ўвядзення новай нормы стала “моднае на сёння слова камп’ютар”, дакладней “арфаграфічны і вымаўленчы разнабой: камп’ютэр – камп’ютар – кампутар”.

У абгрунтаванні сцвярджаецца:

а) “ненаціскныя фіналі -эль, -эр усё часцей сталі падлягаць аканню”,

б) з’ява гэтая “актыўна адлюстроўвалася ў друку, нават у падручніках”,

в) замацаванне акання ў гэтых фіналях “стала заканамерным крокам засваення запазычаных слоў роднай мовай”.

Мы не можам прызнаць абгрунтаванымі падобныя “пабуджальныя матывы”, тым больш галаслоўныя сцверджанні пра пашырэнне акання на фіналі -эль, -эр у узусе, якое нібыта мела месца.

Па-першае, цалкам адсутнічаюць лінгвастатыстычныя даследаванні па дынаміцы пераносу акання на запазычанні з ненаціскным э і, заўважым, іх не магло быць. Паводле красамоўнага прызнання рэдакцыйнай калегіі ў прадмове да Беларуска-рускага слоўніка, выданне 2003 г., “Інстытут мовазнаўства імя Якуба Коласа не мае матэрыяльнай і фінансавай магчымасці сістэматычна фіксаваць новую лексіку з перыядычных выданняў” (Беларуска-рускі слоўнік 2003, 3), пра дэталёвы аналіз асаблівасцяў узусу тым больш не выпадае гаварыць.

Па-другое, нават на эмпірычным узроўні апераваць паняццямі часцей – радзей няўдзячны занятак на фоне безупыннага скарачэння беларускамоўнага друку, і перш за ўсё ў сектары СМІ, за кошт прагрэсіўнага нарашчэння рускамоўных тэкстаў у выданнях, што фармальна друкуюцца на беларускай мове ці беларускай і рускай мовах (Законнікаў 2011, 2).

Па-трэцяе, выбарачная канцэнтрацыя ўвагі на ненаціскных фіналях -эль, -эр яскрава сведчыць аб праяўленні фактару суб’ектыўнага моўнага густу. Існуюць жа і іншыя фіналі з ненаціскным э:

-эдр – ікаса́эдр, паралело́эдр; -эз – сі́нтэз; -эк – і́грэк, фо́рдэк; -экс – і́ндэкс, лю́рэкс; -эл – спі́рычуэл; -эн – гу́льдэн, о́рдэн, шпіцру́тэн; -энс – клі́рэнс; -энт – пјджэнт, тра́йдэнт; -эп – кро́ншнэп, та́лрэп; -эпс – бі́цэпс; -эрн – вјстэрн; -эрс – ф’ю́чэрс; -эс – лю́эс, то́дэс; -эст – да́йджэст; -эт – ка́тэт, эпі́тэт.

Пытанні можна працягнуць. На якой падставе адбылося “перараджэнне” лексемы цы́цэра (СБМ-87) у цы́цара (СБМ-2012) у фіналі -эра? Заўважым, лексема цы́цэра – назва шрыфту і адзінка вымярэння ў друкарскай сістэме мер – узнікла ў XIX ст. і этымалагічна звязана з іменем Цыцэрона[13].

Ці азначае гэта, што ў больш поўных слоўніках, чым СБМ-2012, сустрэнем “цыцаронаўскі” і “Цыцаронаў”, г. зн. станем адрознівацца ад іншых пісьмовых моў свету ў падачы асабовых імёнаў з непрымальна вялікім адхіленнем ад структурнага аблічча слова ў мове-першакрыніцы (Cicero). Параўнай: Цицерон (македонская, руская, украінская), Κικέρων (грэцкая), Ciceroni (албанская), Cicero (польская, харвацкая).

Змена ў напісанні ненаціскных фіналяў -эр закранула 97 лексем у СБМ-12 і, адпаведна, 218 лексем у ВСБМ-2012, і ўжо выявіліся непрадугледжаныя праблемы.

Патэнцыйна змяненні могуць закрануць дадаткова да 1100 лексем[14], адносна значнай часткі якіх могуць быць няпэўнасці ў вызначэнні націскнога склада ў слове – цяжкая задача нават для прафесійных лінгвістаў-этымолагаў.

На прыкладзе новага напісання лексемы цыцара рэльефна выяўляецца істотная праблема: штучнае паглыбленне разрыву паміж структурным абліччам многіх сотняў тэрмінаў у мове-першакрыніцы і транскрыбаванымі беларускімі адпаведнікамі.

Вынік прадказальны: далейшае звужэнне функцыянальных магчымасцяў мовы ў навукова-тэхнічнай сферы і адпрэчванне роднай мовы шырокімі коламі тэхнічнай інтэлігенцыі і навучэнцаў усіх узроўняў.

Новае арфаграфічнае афармленне іншамоўных фіналяў —er (-ер) паглыбляе разыходжанні з традыцыйнай падачай напісанняў уласнай лексікі (тапонімаў і антрапонімаў), усталяванай у беларускай і блізкароднасных мовах на аснове транслітарацыі з максімальным захаваннем графічнага вобразу і гучання слова ў мове-крыніцы. Паколькі нацыянальныя тэрмінасістэмы цесна ўзаемадзейнічаюць з уласнымі імёнамі праз назвы вырабаў, тэхналогій, працэсаў, то новае афармленне згаданых фіналяў спараджае новыя канфліктагенныя зоны.

Прыклады лёгка знаходзяцца нават у адносна невялікім матэрыяле, наяўным у СБМ-2012: Вінчэстэр (горад) – вінчэстар (стрэльба, частка камп’ютара), Манчэстэр (горад) – манчэстар (тканіна); Шрэдэр (вынаходнік) – шрэдар (машына); Юпітэр (боства, планета) – юпітар (асвятляльны прыбор). У праекцыі на шматкратна большы патэнцыйны фонд лексем з памянёнай фіналлю наступствы ў выглядзе ўзнікнення нечаканых аманімій, непазнавальнага для спецыялістаў скажэння тэрмінаў увогуле не паддаюцца прагназаванню: навацыя, укаранёная ў імкненні ўнікнуць разнабою “камп’ютэр – камп’ютар – кампутар” параўнальная з адкрыццём скрыні Пандоры.

У сувязі з завяршэннем трохгадовага адаптапцыйнага перыяду новай рэдакцыі Правілаў мэтазгодна правесці карэкцыю выяўленых недакладнасцяў і прагалаў. У інтарэсах мовы не зацятае адстойванне групавых густаў, а канструктыўнае выпраўленне выяўленых праблем.

Звернем увагу на той факт, што на момант фармулявання новай нормы напісання іншамоўнай фіналі —er праз -ар у слоўнікавых выданнях СБМ-87, БРС-2003, РБС-2002, ГСН-2007, падавалася не больш за 9 невытворных слоў: бухгалтар, бюстгальтар, літар (‘праязны дакумент’, саст.), майстар (і 19 вытворных слоў), характар, ваўчар (ГСН-2007), глетчар, дыспетчар (і 2 вытворныя словы), фельчар (і 2 вытворныя словы).

Упарадкаванне правапісу слова камп’ютар магло б быць рэалізавана праз дапушчэнне напісання праз фіналь -ар актыўна ўжыванай новай лексікі: кампутар, ваўчар, менеджар, пэйджар. Можна абмяркоўваць форму пашырэння ўжывання ненаціскной фіналі -ар шляхам дазволу варыянтнасці, як гэта мае месца у зводным арфаграфічным слоўніку ўкраінскай мовы (Великий зведений орфографічний словник сучасної українскої лексики 2003): “конвертер, -а і конвертор”. Арфаграфічная варыянтнасць не рэдкасць і ва ўстаялых старапісьмовых мовах (Русский орфографический словарь 2005) (флуоресценция і флюоресценция, конкистодор і конквистодор) і вельмі пашыраная ў маладых літаратурных мовах, напрыклад, харвацкай (Багдасаров 2003).

У адрозненне ад ненаціскной фіналі -эр набор запазычаных слоў з фіналлю -аль (-эль) абмежаваны. Так, у СБМ-2012 да 9 невытворных лексем бу́шаль, вэ́ксаль, га́ндаль (і 8 вытворных), гі́цаль, зэ́даль, ку́халь, пэ́ндзаль, ро́ндаль, фрэ́нзаль, якія ў нязменным выглядзе перайшлі з рэестра СБМ-87, далучаны дадаткова 6 лексем, што былі ўтвораны замест слоў, што ў СБМ-87 мелі ненаціскную фіналь —эль (ба́раль, бјталь, мі́таль, шні́цаль, шпі́ндаль, шпа́таль). У ВСБМ-2012 зафіксаваны дадаткова 6 новых лексем (мі́даль, пјдаль, фо́рталь, штру́даль, хјрдаль).

У першым набліжэнні фармулёўку новай рэдакцыі Правілаў у частцы ненаціскной фіналі —аль можна было б захаваць, прынамсі пасля зычных ц, ч, ж, дж.

E. У сувязі са зменамі ў напісанні ненаціскных фіналяў -ар, -аль замест -эр, -эль згодна з рэдакцыяй 1957 г. узнікла дадатковая праблема – аднастайнасць успрымання нормы карыстальнікамі мовы. Праілюструем яе на прыкладах. Так прапісана адпаведнае правіла ў рэдакцыі Правілаў 2008 г.:

“Ненаціскныя фіналі -эль, -эр у запазычаных словах перадаюцца як -аль, -ар: шніцаль, шпаталь, міталь, форталь, карцар, грэйдар, лідар, камп’ютар, пэйджар, рэйсфедар, эспандар, тэндар, ордар, менеджар, фарватар, альма-матар, кратар, прэсвітар.
Ненаціскныя фіналі -эль, -эр ва ўласных імёнах іншамоўнага паходжання перадаюцца нязменна: Ландэр, Одэр, Пітэр, Юпітэр” (Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі 2008, § 4, п. 6).

Так пракаментавана гэтае палажэнне ў дзятлаўскай раённай газеце “Перамога” ў нумары ад 27 лістапада 2010 г. у рубрыцы, што вядзе настаўніца беларускай мовы і літаратуры вышэйшай катэгорыі. Заўважым: выкладзена ясна, даступна для навучэнцаў, у строгай адпаведнасці з тым аб’ёмам інфармацыі, што закладзены ў вышэйпрыведзенай фармулёўцы:

2. Ненаціскны гук э не пераходзіць у а ў вялікай групе слоў неславянскага паходжання (у тым ліку і ўласныя назвы). На пісьме ён перадаецца літарай э: …
*ва ўласных назвах з ненаціскнымі фіналямі (хвосцікамі) -эль, -эр: Ландэр, Лютэр, Одэр, Юпітэр, Пітэр, Шродэр, Шнайдэр, … . Літара э захоўваецца і ў вытворных ад іх словах: юпітэрны, лютэранства;
*у словах, дзе спалучэнне гукаў -эр-, -эль- знаходзіцца ў сярэдзіне: брудэршафт, брудэргаўз, ватэрпола, ватэрпаліст, унтэр-афіцэр, зондэр-каманда, або пад націскам: партэр.

А так успрынялі тую ж норму ўкладальнікі акадэмічнага слоўніка СБМ-2012, падаўшы брударшафт, брударгаўз, ватарпола, ватарпаліст.

Дапытлівы карыстальнік, зразумела, бачыць яўны прагал у апошняй рэдакцыі Правілаў: па-за рэгуляваннем аказаліся вытворныя ад лексем з канцавымі -аль, -ар.

Аднак прапанаваныя ў слоўніку напісанні яўна выходзяць за рамкі фармулёўкі, прыведзенай у п. 6, § 4 у Правілах (Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі 2008). Больш за тое, іх успрыняцце вымагае ад радавога карыстальніка ведання тонкасцяў марфалогіі не толькі сваёй мовы, але і асноўных еўрапейскіх, чаго не заўсёды можна чакаць ад саміх укладальнікаў. Сапраўды, нават калі прыняць абгрунтаваным напісанні брудар (англ. brooder – ‘абагравальнік для куранят’) і брударгаўз (‘птушнік’), то чаму брударшафт (ням. Bruderschaft – ‘брацтва, братэрства’ ад Bruder ‘брат’ – з такім значэннем слова ‘брудар’ у нашай мове не фіксавалася, значыць, і вытворнае ад яго аканню падпадаць не павінна). З таго, што ў СБМ-2012 пададзена слова патар, ці належыць пісаць патарналізм, патарналісцкі[15], адбіваючы ўсялякую ахвоту спецыялістаў грамадскіх навук камунікаваць па-беларуску. Як цяпер пісаць не зафіксаваны ў слоўніках, але пашыраны ў публіцыстычных тэкстах незмяняльны прыкметнік альтэр, напрыклад, у выразе “альтэр эга”? Падпарадкоўваючыся новай рэдакцыяй Правіл і логіцы ўкладальнікаў СБМ-12 трэба пісаць “альтар”, а значыць прапанаваныя напісанні слоўнікавага раду альтэрацыя … альтэрнатыўны з’яўляюцца некарэктнымі і мусяць быць заменены на альтарацыя … альтарнатыўны? Чаму ў тым жа слоўніку ватар, але унтэр? Уважлівы чытач заўважыў, што ў тэксце новай рэдакцыі Правіл (Тамсама) у п. 7, § 14 пададзена слова унтэр, чым створана супярэчнасць з п. 6, § 4. Таму ўкладальнікі слоўніка змушаны былі пакінуць унтэр, унтэр—афіцэр, унтэртон у адрозненне ад ватар, ватарпас. Навацыя, прынятая як імпульсіўная рэакцыя на “разнабой камп’ютэр – камп’ютар – кампутар” (Сучасны беларускі правапіс 2010), становіцца невычарпальнай крыніцай супярэчнасцей.

F. Адмоўны ўплыў празмерна рэстрыкцыйных нормаў правапісу на развіццё мовы і дынаміку змянення колькасці яе носьбітаў не заўсёды відочны для шараговага карыстальніка, аднак павінен ясна ўсведамляцца экспертнай супольнасцю. Пры наяўнасці ж недакладнасцяў ці палажэнняў у правапісных нормах, што абмяжоўваюць функцыянальнасць мовы ў розных галінах грамадскага жыцця, інтэнсіфікуецца працэс “уцёкаў” да мовы больш “дружалюбнай” для патрэб спецыялізаванага камунікавання – прафесійнай дзейнасці, адукацыі, выпуску СМІ. Ва ўмовах суіснавання дзвюх дзяржаўных моў у Беларусі – рускай і беларускай – вектар “уцёкаў” відавочны і ілюструецца прыкрай дынамікай змянення колькасці навучэнцаў у беларускамоўных установах дашкольнай і школьнай адукацыі, аб’ёмаў друкавання беларускамоўных тэкстаў у СМІ.

У адной з нашых ранейшых публікацый мы аналізавалі адмоўны ўплыў палажэнняў аб правапісе о ў складаных словах і ў якасці прыкладу прывялі ўзоры змушанай мудрагелістасці аўтараў школьнага дапаможніка ў спробе абмінуць “варожую” для хімічнай тэрміналогіі правапісную норму (Піскуноў 2012).

Адзначым у дачыненні да ненаціскнога э, што застарэлае і катэгарычнае патрабаванне напісання ў ненаціскных складах словаў “славянскага паходжання” а замест э супярэчыць рэальным патрэбам мовы. Як сведчаць вышэйпрыведзеные прыклады адхілення ад гэтага правіла ў СБМ-2012 (рэдкава́ты і інш.), РБССТ-94 (стрэлкава́нне, бат.), ЭПБ – (трэшчынава́ты), няяўна рад акадэмічных спецыялістаў-філолагаў прызнаюць гэты факт, аднак з нейкіх прычынаў прыхавалі свае меркаванні падчас распрацоўкі новай рэдакцыі Правілаў.

Неадольныя цяжкасці ўзнікаюць у практычных работнікаў беларускамоўных СМІ, асабліва рэгіянальных выданняў, у напісанні дэрыватаў, матываваных айчыннымі тапонімамі, пры ўтварэнні якіх адбываецца перанос націску з націскнога э на іншую галосную: Рэ́чыца – рэчыча́не, Карэ́лічы – карэліча́не і пад. Парасткі здаровага сэнсу рэдка прабіваюцца праз “пракрустава” нармаванне, тым большай ухвалы заслугоўваюць аўтары і рэдакцыйныя работнікі, што застаюцца ў беларускамоўным полі.

“Акрыленыя такім поспехам, карэліча́не праз некаторы час забілі яшчэ адзін [гол]” (Астравецкая праўда, 22.08.2011).

“Левашы – родная вёска Міхаіла Андрэевіча, хаця на сёння ён і рэчыча́нін” (Дняпровец, 29.09.2011).

Але ж прасцей падаць інфармацыйны матэрыял на рускай мове, чым, адстойваючы common sense, стаць парушэнцам правіла. Сапраўды, што рабіць, калі пісаць “рачыча́нка”, “рачыча́нін” “рука не падымаецца”. Таму і не здзіўляе вынік статыстыкі ўжывання “пазаправапісных” этнонімаў рэчыча́не, рэчыча́нін, рэчыча́нка, звязаных амаль з 200 тысячамі жыхароў Рэчыцы, у мясцовай газеце “Дняпровец” (аналізаваўся сеткавы варыянт газеты “Дняпровец” з сакавіка 2009 да лістапада 2012 г.).

На беларускай мове

На рускай мове

рэчычане, наз. склон

607

615

речичане, наз. склон

3210

8560

рэчычане, ускосныя склоны

8

речичане, ускосныя склоны

5350

рэчычанка, наз. склон

—

—

речичанка, наз. склон

2680

3176

рэчычанка, ускосныя склоны

—

речичанка, ускосныя склоны

496

рэчычанін, наз. склон

1

2

речичанин, наз. склон

951

1664

рэчычанін, ускосныя. склоны

1

речичанин, ускосныя склоны

713

Выразна дэфармаванае размеркаванне беларускіх словаформаў (практычна поўнае іх “вымыванне” ва ўскосных склонах і ў адзіночным ліку) – яскравае адлюстраванне ўплыву неадэкватнай правапіснай нормы[16].

Між іншым, нават нязначная мадыфікацыя правіла, напрыклад дапушчэнне ненаціскнога э ў другім пераднаціскным складзе (рэ́дкі – рэдкава́ты, Карэ́лічы – карэліча́нка), можа істотна выправіць сітуацыю. Другім пазітыўным крокам сталася б захаванне непасрэдна пераднаціскнога э ў адтапонімных дэрыватах, утвораных па тыпе Зэльва – зэльвяне. Такі падыход падмацоўваецца як існаваннем беларускіх тапонімаў няяснай этымалогіі з пераднаціскным э (Бэйна́ры, Эйтмя́ны), так і найлепшымі ўзорамі літаратурнай практыкі: “Добры дзень, маладыя зэльвяне, дарагія мае землякі” (Л. Геніюш. Моладзі).

***

На мяжы стагоддзяў беларуская мова сутыкнулася з новымі выклікамі і змушана змагацца за сваё выжыванне ў якасці поўнафункцыянальнай мовы, здольнай аднавіць страчаныя пазіцыі ў адукацыйнай, навукова-тэхнічнай і адміністрацыйна-справавой сферах ўсіх узроўняў. Дасканаленне арфаграфічнай сістэмы беларускай мовы, выпраўленне супярэчных палажэнняў – перадумова яе захавання і паўнавартаснага функцыянавання ва ўмовах нераўнаважнай дзяржаўнай двухмоўнасці.

Спіс літаратуры

Багамольнікава Н. А., Станкевіч А. А. Айканімія Гомельшчыны: Слоўнік. Гомель: УА “ГДУ імя Ф. Скарыны”, 2003.

Багдасаров А. Р. Вариантность слова и некоторые проблемы стандартизации в современном хорватском языке (на лексикографическом материале) // Исследование славянских языков и литератур в высшей школе: достижения и перспективы. М., 2003. С. 39–42.

Беларуска-рускі слоўнік / НАН Беларусі, Ін-т мовазнаўства імя Я.Коласа. 3-е выд. Мн.: БелЭн, 2003. Т. 1: А–З.

Великий зведений орфографічний словник сучасної українскої лексики.

Київ, Ірпінь: ВТФ “Перун”, 2003.

Сучасны беларускі правапіс (семінар-практыкум). Рэкамендацыі па рэалізацыі палажэнняў Закона Рэспублікі Беларусь ад 23 ліпеня 2008 г. “Аб правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі”, зацверджанага Міністрам адукацыі 17 лістапада 2009 г. Гомель, 2010 / Гомельскі абласны інстытут развіцця адукацыі. [Электронны рэсурс] http://iro.readme.by/index2.php?option=com_docman&task=doc_view&gid=134&Itemid=10.

Законнікаў С. І. Патрэбна як паветра // Свободные новости. 2011. 9 мая.

Крапіва К. Пытанні беларускага правапісу: Збор твораў: у 5 т. Мн., 1974–1976. Т. 3. С. 170–189.

Матвеенка І. К. Развіццё беларускай літаратурнай мовы за 30 год БССР // Савецкая школа. 1948. № 6. С. 37–51

Мечковская Н. Б. Общее языкознание: Структурная и социальная типология языков: Учебное пособие для студентов филологических и лингвистических специальностей. 2-е изд. М.: Флинта: Наука, 2001. С. 229.

Піскуноў Ф. Дуба ці дубу? Яшчэ раз пра формы роднага склону назоўнікаў мужчынскага роду ў святле камп’ютарна-лінгвістычнага аналізу // Роднае слова. 2010. № 11. С. 44–49

Піскуноў Ф. Правапіс о ў складаных словах з досведу распрацоўкі электроннай базы беларускай мовы // Беларуская арфаграфія: Здабыткі і перспектывы: Матэрыялы рэсп. навук.-практ. канф. (Мінск, 20 – 21 кастр. 2011 г.). Мн.: Выд. цэнтр БДУ, 2012.

Правапіс беларускай мовы / Беларуск. акад. навук, Ін-т мовазнаўства. Мн., 1934.

Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі. Мн.: Выд-ва Акад. навук БССР, 1959.

Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі. Мн.: Нацыянальны цэнтр прававой інфармацыі Рэспублікі Беларусь, 2008.

Русский орфографический словарь: около 180 000 слов / РАН. Институт русского языка им. В. В. Виноградова. 2-е изд., испр. и доп. М., 2005.

Саўка З. Ф. Бруна, Віка, Карла – ён ці яна?: Гендэрны аспект адаптацыі ненаціскнога фінальнага —о // Беларуская арфаграфія: Здабыткі і перспектывы: Матэрыялы рэсп. навук.-практ. канф. (Мінск, 20 – 21 кастр. 2011 г.). Мн.: Выд. цэнтр БДУ, 2012.

Сцяцко П. Культура мовы. Мн.: Тэхналогія, 2002.

Тарашкевіч Б. Беларуская граматыка для школ. Выд. 5, перароб. і пашыр. Вільня, 1929.

Скарачэнні

АС-48, (-61; -71; -90) – Суднік М. Р., Лобан М. П. Арфаграфічны слоўнік. Мн.: Выд-ва АН БССР, 1948 (– Мн.: Вучпедвыд БССР, 1961; – Мн.: Нар. асвета 1971; – Мн.: Нар. асвета 1990);

БРС-2003 – гл. (Беларуска-рускі слоўнік 2003);

ВСБМ-2012 – Піскуноў Ф. А. Вялікі слоўнік беларускай мовы. Мн.: Зміцер Колас, 2012;

ГСН-2007 – Граматычны слоўнік назоўніка. Мн.: Беларус. навука, 2008;

РБС-37– Руска-беларускі слоўнік. Мн.: Выд-ва АН БССР, 1937;

РБС-53– Русско-беларусский словарь. М.: Гос. изд-во иностр. и нац. словарей, 1953;

РБС-2002– Русско-белорусский словарь. Мн.: БелЭн, 2002.;

РБССТ-94– Руска-беларускі слоўнік сельскагаспадарчай лексікі. Мн.: Ураджай, 1994;

СБМ-87 – Слоўнік беларускай мовы. Мн.: БелСЭ, 1987;

СБМ-2012– Слоўнік беларускай мовы. Мн.: Беларус. навука, 2012;

ТСБМ – Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: у 5 т. Мн.: БелСЭ, 1982–1984;

ТСЛБМ-99– Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы. Мн.: БелЭН, 1999;

ЭПБ – Энцыклапедыя прыроды Беларусі: У 5 т. Мн.: БелСЭ, 1983–1986.

[1] Тагачаснае напісанне бэлетрыстыка.

[2] Згодна з нашым падлікам, аб’ём наваствораных беларускамоўных тэкстаў, друкаваных да 1918 г., складае каля 4000 тысяч словаўжыванняў або каля 10 тыс. машынапісных старонак. Колькасць зафіксаваных у тэкстах лексічных адзінак складала па некаторых ацэнках (Матвеенка 1948) каля 22 тыс. слоў.

[3] Такі механізм прапанаваны намі ў (Піскуноў 2012) для развязання праблем правапісу о ў складаных словах.

[4] Матэрыялы Рэспубліканскай канферэнцыі сведчаць пра наяўнасць істотных метадычных недакладнасцяў пры фармуляванні нормаў правапісу о (Піскуноў 2012; Саўка 2012).

[5] Такое сцверджанне ўтрымлівае лжэпроціпастаўленне кшталту “чатырохногія жывёліны і млекакормныя”, бо большая частка млекакормных таксама чатырохногія, а пераважная частка інтэрнацыянальна-рэвалюцыйных слоў маюць іншамоўнае паходжанне.

[6] Прыводзіцца ў нашым перакладзе з нямецкай “Der eine hat eine falsche Rechtschreibung und der andere eine rechte Falschschreibung”, гл. http://de.wikiquote.org/wiki/Georg_Christoph_Lichtenberg#Sudelb.C3.BCcher

[7] Як мы мяркуем, празмерна спрошчаная і алагічная аргументацыя (кшталту “відушчы бачыць здаровым вокам, а невідучы – хворым” паводле вядомай старарымскай эпіграмы Марцыяла) сведчыць, што аўтар, не спецыяліст у галіне арфаграфіі і арфаэпіі, пераказваў у сваім артыкуле матэрыялы дыскусій у камісіі.

Заўважым, што сама пастаноўка пытання: распаўсюдзіць дзеканне (цеканне) на словы іншамоўнага паходжання, адмовіўшыся ад напісанняў ды, ты, ду, ту ў запазычаных словах цалкам, а дэ, тэ – у асноўнай масе (пакінуць 20 – 30 выключэнняў) без грунтоўнага аналізу наступстваў (абцяжаранне візуальнага ўспрымання дзясяткаў тысяч слоў-тэрмінаў, у значнай меры грэцка-лацінскага паходжання), сведчыла пра поўнае ігнараванне патрэб у адукацыйнай і навукова-тэхнічнай сферы. Праявы такога ігнаравання, як адзначана ў (Піскуноў 2012), маюць месца і сёння.

[8] Акрамя шыпячых, р, ц (не з мяккага т) і д, т

[9] Калі, прыкладам, лексема пэцкаць добра адаптавана ці мае “славянскае паходжанне”, то лагічна пісаць усё словаўтваральнае гняздо аднастайна: пэ́цкаць, вы́пацкаць, пацкані́на, калі нядобра, то напішам пэ́цкаць, вы́пэцкаць, пэцкані́на. Напісанне пэ́цкаць, вы́пацкаць, пэцкані́на – своеасаблівы плюралізм у межах аднаго выдання, абумоўлены супярэчлівасцю правапісных нормаў.

[10] Маем на ўвазе перш за ўсё фундаментальную лексічную картатэку Інстытута мовазнаўства аб’ёмам да 3 мільёнаў словаформаў, што была створана спецыяльна для выдання 5-томавага Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы і з таго часу закансерваваная ў нязменным выглядзе.

[11] Аб’ём беларускамоўнага сегмента інтэрнэту ацэнены намі ў (Піскуноў 2010).

[12] У прадмове да выдання ўказаны аб’ём слоўніка каля 150 тысяч слоў, г. зн. завышаны больш чым на 30 тысяч.

[13] Збор твораў Марка Тулія Цыцэрона, выдадзены ў XV ст., надрукаваны шрыфтам памерам 12 пунктаў (4,51 мм).

[14] Можна адаслаць чытача да агульнадаступнай рускамоўнай лінгвістычнай камп’ютарнай праграмы DISKASIS (http://www.trishin.ru/slovar.htm), што змяшчае ў форме электроннай базы больш за 300 тыс. слоў, зведзеных з розных слоўнікаў.

[15] Укладальнікі акадэмічнага СБМ-2012 не ўключылі гэтыя словы ў рэестр выдання.

[16] Можна думаць, што рэдакцыйныя работнікі не без сумненняў мірацца з формай рэчычане, дапускаючы магчымасць пераносу націску на першы склад, аднак унікаюць ускосных склонаў, дзе зрух націску на першы склад падаецца нерэальным. Між іншым, галіновыя спецыялісты-філолагі дэ факта ігнаруюць прадпісанне, датычнае ненаціскнога [э]. Рэчыча́нін, рэчыча́нка, рэчыча́не – менавіта так пададзена ў малатыражным (100 экз.) айканімічным слоўніку (Багамольнікава, Станкевіч 2003).

Дадаць каментар