Да юбілею Б. Ю. Нормана

6 лютага 2025 года спаўняецца 80 гадоў прафесару, доктару філалагічных навук Барысу Юсцінавічу Норману. Юбіляр зрабіў вялікі ўнёсак у развіццё беларускай навукі і адукацыі, сусветнай лінгвістыкі. Больш за паўвека ён плённа працаваў у Беларускім дзяржаўным універсітэце (1968–2021), прайшоў шлях ад аспіранта (1966) да загадчыка кафедры тэарэтычнага і славянскага мовазнаўства (1999–2007). Ён аўтар каля 30 кніг, больш за 600 артыкулаў і дакладаў (гл. далей выбраную бібліяграфію).

Барыс Норман нарадзіўся ў 1945 годзе ў Ленінградзе. Яго маці Алена Іванаўна (1910–1974) і бацька Юсцін Іванавіч (1897–1979) былі ўрачамі. А юнак цікавіўся мовамі і літаратурамі і ў 1961 г. паступіў на славянскае аддзяленне Ленінградскага дзяржаўнага ўніверсітэта, якое скончыў у 1966, атрымаўшы кваліфікацыю выкладчыка балгарскай і рускай моў і літаратур. Там ён займаўся ў студэнцкім семінары славутага навукоўцы Ю. С. Маслава і напісаў пад яго кіраўніцтвам дыпломную работу.

У 1969 годзе малады выкладчык абараніў кандыдацкую дысертацыю на тэму “Зваротныя канструкцыі ў сучаснай балгарскай літаратурнай мове” (навуковы кіраўнік — доктар філалагічных навук, прафесар А. Я. Супрун), а ў 1983 — доктарскую “Сінтаксіс маўленчай дзейнасці. Просты сказ” (навуковы кансультант — А. Я. Супрун).

Працоўная дзейнасць прафесара Б. Ю. Нормана даволі разнастайная. Тут можна вылучыць мінімум тры кірункі: навукова-даследчы, педагагічны і папулярызацыйны. Юбіляр займаўся рознымі сферамі мовазнаўства, але найбольшы яго ўнёсак, відаць, у галіне балгарыстыкі, русістыкі, сацыялінгвістыкі (лінгвістычнай прагматыкі), граматыкі і лексікалогіі славянскіх моў у псіхалінгвістычным аспекце. Пра гэта сведчаць яго шматлікія манаграфіі і падручнікі, спасылкі на іх у публікацыях іншых аўтараў.

Любімы жанр для прафесара — лінгвістычныя задачы. Яны ўвайшлі ў цэлы шэраг зборнікаў: “Сборник задач по введению в языкознание” (1989), “Лингвистические задачи” (2004, 2023 и др.), “Русский язык в задачах и ответах” (2011) і інш. Як адзначаў Ісаак Ньютан, “пры вывучэнні навук прыклады такія ж карысныя, як і правілы”, — у гэтым упэўніліся многія з нас, калі разбіралі такія займальныя прыклады на занятках ці самастойна. Нам вядомы класічныя задачнікі І. А. Бадуэна дэ Куртэнэ (1912) і Л. Р. Зіндэра (1965) — Б. Ю. Норман развіў і ўдасканаліў гэту традыцыю, адаптаваў да праграмных тэм у школе і ВНУ, прыцягнуў надзвычай багаты матэрыял з розных моў, мастацкай літаратуры і кінематографа, пашырыў уласнымі жыццёвымі назіраннямі.

Яшчэ адзін цікавы, незвычайны жанр творчасці юбіляра складаюць жартаўлівыя этымалогіі тыпу Агрыпіна ‘мікстура’, баранка ‘авечка’, бягонія ‘дарожка на стадыёне’, дышла ‘лёгкія’. Пад час вучобы ў Ленінградскім дзяржаўным універсітэце Б. Ю. Норман з сябрамі прыдумалі навінку – тлумачальны “Энтымалагічны слоўнік”. Такая гульня не толькі весяліць, але і звяртае ўвагу на правілы ўтварэння слоў і змены значэння. (Гл. пра гісторыю слоўніка.)

За навуковую, педагагічную і арганізацыйную дзейнасць прафесар быў уганараваны высокімі ўзнагародамі: дыпломам Усесаюзнага конкурсу на найлепшы твор навукова-папулярнай літаратуры (1991), дыпломам Амерыканскай рады навуковых суполак (2002), прэміяй імя У. І. Пічэты (2010), ганаровымі граматамі БДУ, Міністэрства адукацыі і Беларускага фонду фундаментальных даследаванняў. Б. Ю. Норман — заслужаны работнік адукацыі (2001), выдатнік адукацыі (2005), ганаровы доктар Плоўдзіўскага ўніверсітэта ў Балгарыі (2015), ганаровы член Славістычнага таварыства Сербіі (2016). Б. Ю. Норман — член пастаяннай камісіі па граматыцы пры Міжнародным камітэце славістаў (з 2000 года), удзельнік шасці міжнародных з’ездаў славістаў – важных сусветных славістычных форумаў, якія праводзяцца адзін раз у пяць гадоў.

Адпачынак, адыход ад сур’ёзных тэм у мовазнаўцы разнастайны: ён любіць гуляць у баскетбол, збіраць грыбы, пісаць карціны, выразаць драўляныя фігуркі ды інш. Калегі памятаюць яго дасціпныя публікацыі ў насценгазеце філалагічнага факультэта БДУ ў 1970–1980-я гады, а ў інтэрнэце цяпер можна прачытаць смешныя і глыбокія ўспаміны “Легенды і байкі філфака” (гл. таксама часопіс “Роднае слова”, 2024, № 10). Акрамя таго, Б. Ю. Норман піша іранічныя і сур’ёзныя вершы, ён аўтар чатырох кніг паэзіі.

Б. Ю. Норман — сусветна вядомы навуковец, глыбокі даследчык і цудоўны суразмоўца. Сябры, калегі і вучні з радасцю бачацца з ім у працоўнай і нефармальнай абстаноўцы, з удзячнасцю выслухоўваюць яго меркаванні.

Зычым шаноўнаму юбіляру натхнення, сіл і добрага здароўя!

---

Асноўныя лінгвістычныя выданні

• Переходность, залог, возвратность (на материале болг. и др. слав. яз.). Минск : Изд-во БГУ им. В. И. Ленина, 1972. 130 с.
• Введение в языкознание: хрестоматия : [для филол. фак. ун-тов и пед. ин-тов] / сост. Б.Ю. Норман, Н. А. Павленко ; под ред. А. Е. Супруна. Минск : Вышэйш. шк., 1977. 366 с.
• Синтаксис речевой деятельности. Минск : Вышэйш. школа, 1978. 151 с.
• Болгарский язык : [учеб. пособие для филол. фак. гос. ун-тов]. Минск : Изд-во БГУ, 1980. 288 с.
• Язык: знакомый незнакомец. Минск : Вышэйш. шк., 1987. 220, [2] с.
• Универсальное и специфическое в синтаксических моделях славянских языков. Минск : Университетское, 1988. 28 с.
• Сборник задач по введению в языкознание : [учеб. пособие для филол. спец. ун-тов и пед. ин-тов]. Минск : Вышэйш. шк., 1989. 228, [2] с.
• Лингвистика каждого дня. Минск : Вышэйш. шк., 1991. 303 с.
• Грамматика говорящего. Санкт-Петербург : СПб. ун-т, 1994. 229 с.
• Общее языкознание. Структура языка. Типология языков и лингвистика универсалий : учеб. пособ. для студ. филол. ф-тов вузов / Н. Б. Мечковская, Б. Ю. Норман, Б. А. Плотников, А. Е. Супрун ; под общ. ред. А. Е. Супруна. Минск : Вышэйш. шк., 1995. 335, [1] с.
• Основы языкознания : учеб. пособие для учащихся ст. кл. общеобразоват. шк., лицеев и гимназий с гуманитар. уклоном. Минск : Белорус. фонд Сороса, 1996. 205 с.
• Теория языка: вводный курс. М. : Флинта, 2004. 295 с.
• Болгарский язык в лингвострановедческом аспекте: курс лекций. Минск : БГУ, 2005. 131 с.
• Игра на гранях языка. М. : Флинта, 2006. 344 с.
• Лингвистическая прагматика: на материале русского и других славянских языков : курс лекций. Минск : БГУ, 2009. 181, [2] с.
• Русский язык в задачах и ответах : сб. задач. М. : Флинта : Наука, 2011. 380, [1] с.
• Основы психолингвистики : курс лекций. Минск : БГУ, 2011. 129, [2] с.
• Когнитивный синтаксис русского языка. М. : Флинта: Наука, 2013. 254 с.
• Новые занимательные задачи по русскому языку. Минск : Конкурс, 2014. 223 с.
• Жизнь словоформы : учебное пособие. М. : Флинта : Наука, 2016. 213, [2] с.
• Прагматический потенциал русской лексики и грамматики. Екатеринбург : [б. и.] ; М. : Кабинетный ученый, 2017. 463 с.
• Лингвистика в саду: введение в теорию семантической инвариантности / Б. Норман, Х. Куссе. Екатеринбург ; М. : Кабинетный ученый, 2018. 194 с.
• Языковые категории в сознании и творчестве русского поэта. Berlin [etc.] : Peter Lang, 2020. 156 с.
• 680 развивающих задач по русскому языку: для олимпиад, конкурсов и самообразования. Минск : Конкурс, 2021. 287, [1] с. 
• Энтимологический словарь. М. : Флинта, 2022. 165, [1] с.
• 750 развивающих задач по русскому языку. М. : Флинта, 2023. 348 с.
• Грамматика слушающего. М. : Флинта, 2024. 320 с.

• Modalitat und Modus. Allgemeine Fragen und Realisierung im Slavischen / hrsg. H. Jachnow. Wiesbaden : Harrassowitz Verlag, 1994. VII, 413 S. (В соавт.)
• Personalität und Person / hrsg. H. Jachnow [and others]. Wiesbaden : Harrassowitz Verlag, 1999. VI, 333 S. (В соавт.)
• Quantität und Graduierung als kognitiv-semantische Kategorien / hrsg. H. Jachnow [and others]. Wiesbaden : Harrassowitz, 2001. XII, 648 S. (В соавт.)
• Проблемы контрастивной семантики (славянской и неславянской). Studia Slavica Savariensia, 1-2. Szombathely, 2004. (В соавт.)
• Kognition, Sprache und phraseologische / parömiologische Graduierung / hrsg. H. Jachnow [and others]. Wiesbaden : Harrassowitz, 2005. IX, 403 S.  (В соавт.)
• Die slavischen Sprachen im Licht der kognitiven Linguistik. = Славянские языки в когнитивном аспекте / hrsg. von T. Anstatt, B. Norman. Wiesbaden : Harrassowitz, 2010. 278 S. (В соавт.)

Літаратурна-мастацкія выданні

• Клоун: стихи разных лет. Минск : Новые мехи, 2003. 121 с.
• Цветок огня: стихи разных лет. Грайфсвальд : Минск : Санкт-Петербург : Ernst-Moritz-Arndt-Universität Greifswald, 2015. 122 c.
• Жизнь на улице Ао (1950-1955). Минск, 2020. 92 с.
• Клодовеки / стихи Б. Нормана, фото Я. Трембовольского. Минск : Джи энд Ди, 2020. 161, [3] с. 
• Кубоа / стихи Б. Нормана, фото Я. Трембовольского. Минск : [б. и.], 2022. 164 с.

Пра Б. Ю. Нормана

• Барыс Норман: тэорыя невыпадковасці : [інтэрв’ю з прафесарам Б. Норманам] / запісала В. Гарыцкая] // Літаратура і мастацтва. 2015. 30 студзеня (№ 4). С. 7.
• Горицкая, О. С. Как выбирают лингвистику? Интервью с профессором Б. Ю. Норманом. philology.by.
• Долбик, Е. Е. «Лингвистика каждого дня» на занятиях по русскому языку // Русский язык: система и функционирование: материалы VІІІ междунар. науч. конф., Минск, 16–17 окт. 2019 г. / И. С. Ровдо (отв. ред.). Минск : БГУ, 2019. С. 186–191.
• Лица современной русистики: Борис Юстинович Норман. [Беседует О. С. Иссерс]. [2017].
• Норман Б. Ю. // Прафесары і дактары навук Беларускага дзяржаўнага універсітэта, 1921–2001 / [склад. А. А. Яноўскі]. Мінск : БДУ, 2001. С. 209–210.
• Супрунчук, Н. В. Профессор в книгах и в жизни: опыт дистрибутивного анализа // Русский язык и литература. 2005. № 2. С. 49–53.

Рэдакцыя Philology.by