Арнольд Міхневіч: “Навукі без эўрыстыкі, без нейкіх, хоць маленькіх, але адкрыццяў проста не існуе”

Інтэрв’ю прафесара Таццяны Расціславаўны Рамзы з прафесарам Арнольдам Яфімавічам Міхневічам. (Першапачаткова было апублікавана на сайце “Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў”. Сайт цяпер не працуе.)

Арнольд Яфімавіч, Вы прайшлі ўсе этапы навуковай дзейнасці — ад аспіранта да рэктара і акадэміка. З Вашага досведу, які этап найбольш спрыяльны для свабоды творчасці?

Перш за ўсё дзякуй Вам за цікавасць да маёй асобы. А што тычыцца канкрэтна Вашага пытання, то павінен сказаць, што не магу назваць этап, які быў бы неспрыяльны для маёй творчасці, таму што ні ў аспірантуры, ні калі я быў малодшым, потым старшым навуковым супрацоўнікам Інстытута мовазнаўства, ні пазней, калі я стаў працаваць у іншых навуковых установах, менавіта для творчасці ў мяне ніколі ніякіх абмежаванняў не было. Таму магу сказаць, што ў гэтым сэнсе жыву ў самай свабоднай краіне. Мовазнаўства — гэта такая навука, якая менш за ўсё шкодзіць грамадству, таму тут няма ніякіх асаблівых перашкод для творчасці. У 1961 годзе я стаў аспірантам і абраў сабе тэму дысертацыі “Трансфармацыйны аналіз” (а гэта было новым не толькі ў Беларусі, а ўвогуле ў СССР). Вялікую ролю ў абранні гэтай тэмы адыгралі першыя выпускі “Новое в зарубежной лингвистике” і непасрэдна Віктар Уладзіміравіч Мартынаў, чалавек вельмі вострага розуму, які параіў мне зацікавіцца гэтай тэмай. У 1965 годзе ў мяне выйшла кандыдацкая манаграфія — ледзь не першая, звязаная з гэтым кірункам даследаванняў. Было многа лістоў з розных куткоў СССР. Аднак паколькі гэты метад прыйшоў да нас з-за мяжы, са Злучаных Штатаў Амерыкі, то з боку некаторых нашых беларускіх вучоных была пэўная навуковая насцярожанасць, непрыманне таго, што гэта — “павеў” з замежжа, а шмат хто проста не разумеў сам даследчы прынцып. Хаця я павінен сказаць, што трансфармацыйны аналіз, які нейкі час выклікаў у нас насцярожанасць, ужо тады не быў абсалютна новым у навуцы, таму што пра эксперымент у мовазнаўстве, вы ведаеце, вельмі грунтоўна пісаў Л. У. Шчэрба, і не толькі ён адзін. Прыклады трансфармацыйнага аналізу даваў яшчэ аўтар першага беларускага падручніка Браніслаў Тарашкевіч: у яго ёсць літаральна трансфармацыйныя практыкаванні — пераробка адной канструкцыі ў іншую.

І ўсё ж я не адчуваў нейкага ціску збоку. Мой навуковы кіраўнік, а ім быў Кандрат Кандратавіч Крапіва, гэтым не займаўся, але як чалавек незвычайнага філалагічнага таленту, канечне, разумеў, што трэба даць поўную свабоду чалавеку, які хоча ў навуцы шукаць, таму што навука без эўрыстыкі, без нейкага адкрыцця, хоць дробнага, хоць маленькага, але адкрыцця проста не існуе. І ён мяне падтрымліваў.

Хто спрычыніўся або што спрычынілася да таго, што пры выбары прафесіі філалогія “пераважыла” нават над Вашым захапленнем музыкай?

Відаць, у кожнага чалавека ёсць нейкая прыродная схільнасць: у аднаго да матэматыкі, у другога — мастацтва, у трэцяга — ставіць хімічныя эксперыменты. А мяне заўсёды цікавіла гуманітарыстыка. Я яшчэ ў школе захапляўся літаратуразнаўствам: у мяне былі такія адмысловыя падручнікі, значна шырэйшыя за праграму. Што ж тычыцца канкрэтна нейкіх асоб, то магу вельмі добрым словам, самым цёплым, узгадаць Феафанію Лявонцеўну Ракевіч, выкладчыцу беларускай мовы ў школе. Гэты была ўжо немаладая жанчына, але ад яе філалогія “ішла” ў самым добрым сэнсе. Яна была чалавекам добрым, спагадлівым, усмешлівым. Была ў нас класным кіраўніком, ніколі не крычала, не павышала голасу. І яна выкладала нам беларускую мову і літаратуру. І я думаю, што проста вось уплыў гэтай асобы неяк быў звязаны з тым, што мяне цягнула да гэтага прадмета. Ну, а потым інстытут, у мяне гэта педагагічны інстытут у Гомелі, і вельмі добрыя выкладчыкі, у прыватнасці агульнага мовазнаўства, Аляксандр Апанасавіч Карчагін, выпускнік Маскоўскага універсітэта, логік і вельмі добры лектар. Мы нават з ім пасябравалі, хоць ён, дарэчы, паставіў мне адзіную чацвёрку, менавіта па “Уводзінах у мовазнаўства”. Але гэта не перашкодзіла нашаму творчаму сяброўству, і я яму вельмі ўдзячны.

Што тычыцца музыкі, то музыка не знікала з жыцця, проста ў мяне была адна, я лічу, трагічная падзея, звязаная з музыкай, — гэта пачатак Вялікай Айчыннай вайны. З-за яе мне не давялося вучыцца ў спецыялізаванай школе, але я меў добры слых, таму быў самавукам, а падчас вучобы ў школе, у інстытуце, кіраваў хорам, які мы самі стварылі, многа ездзілі і выступалі. Перш за ўсё я не столькі музыкант, колькі слухач, аматар музыкі, асабліва класічнай. Хаця валодаю акардэонам, піяніна, баянам, балалайкай, трубой. Балалайка — гэты быў мой першы ў жыцці музычны інструмент, а на трубе я пяць гадоў іграў у інстытуцкім аркестры. Канечне, я саматужны музыкант, але і гэта прыдалося ў жыцці.

З тых галін мовазнаўства, у якіх Вы з поспехам працуеце: сінтаксіс, семантыка, рыторыка, этымалогія, русістыка, сацыялінгвістыка, тыпалагічнае мовазнаўства, супастаўляльная лінгвістыка, лексікаграфія і іншыя, якая для Вас найбольш прыцягальная, таямнічая? Што матывуе Ваш выбар чарговага навуковага кірунку?

У маіх навуковых пошуках шмат залежала ад акалічнасцей. Калі я працаваў у Інстытуце мовазнаўства, патрапіў у этымалагічную групу, і, павінен вам сказаць, зноў-такі побач аказаўся Віктар Уладзіміравіч Мартынаў, выдатны сучасны філолаг, вельмі рознабаковы, вельмі добры этымолаг. Вось так прыйшло захапленне этымалогіяй, цікавасць да якой не згасла і зараз. Самыя вялікія мае этымалагічныя поспехі — гэта частка другога тома “Этымалагічнага слоўніка беларускай мовы” і шэраг публікацый у часопісе “Маладосць”.

А потым было знаёмства з сучаснымі лінгвістычнымі кірункамі, удзел у рабоце Міжнароднай граматычнай камісіі з вельмі шырокім складам удзельнікаў. І сама па сабе гэтая праца вельмі расшырала кругагляд. Было відаць, што фактычна ёсць адзін аб’ект даследавання — мова. І з якога б боку вы да яе не падышлі (што і трэба рабіць), вы ўсё роўна поўнасцю гэты феномен не раскрыеце, не пазнаеце. Таму і семантыка і сінтаксіс (галоўнае, зразумела, у структуры мовы) не могуць быць па-за ўвагай чалавека, які цікавіцца гэтым аб’ектам. Адсюль такая разнастайнасць маіх захапленняў. Ну, а потым у мяне, відаць, ёсць гэткая навукова-папулярызатарская жылка. А папулярызаваць у мовазнаўстве можна любы аспект. Акрамя зрэалізаванай адной маёй ідэі, выдання “Беларускай энцыклапедыі”, зараз па просьбе часопіса “Роднае слова” я падрыхтаваў матэрыял, які назваў “Свет моў і святло мовы” з падзагалоўкам “Стракатая лінгвістычная энцыклапедыя”. Распачнуць друкаваць у гэтым годзе.

Арнольд Яфімавіч, Вы згадалі ўдзел у Міжнароднай камісіі па вывучэнню граматычнага ладу славянскіх моў, дзе яшчэ вельмі маладым чалавекам прадстаўлялі беларускую навуку. Як гэта праца паўплывала на Вашу далейшую прафесійную і навуковую дзейнасць?

Сапраўды, неўзабаве пасля абароны маёй кандыдацкай дысертацыі (1963) адбылася навуковая канферэнцыя па шырокім коле лінгвістычных праблем у педінстытуце. Там прысутнічаў Цімафей Пятровіч Ломцеў, які быў вядомым лінгвістам і меў, вы ведаеце, навуковыя сувязі з Беларуссю. Ён праслухаў мой даклад і вырашыў рэкамендаваць мяне ў Міжнародную граматычную камісію па вывучэнню славянскіх моў, таму што ў Беларусі я быў найменш “традыцыйны” ў гэтым сэнсе лінгвіст. Мяне прынялі, і я там пазнаёміўся з выдатнымі лінгвістамі ХХ стагоддзя, такімі, як Гаўзенблаз, як Вяжбіцка, як Лапацін, як акадэмік Ружычка, і многімі іншымі. А знаёмства з імі — гэта, бясспрэчна, вялікая школа, бо што ні чалавек, асабліва такі, які патрапіў на поле міжнароднага супрацоўніцтва ў навуцы, — гэта асоба. І я лічу іх, хаця б ускосна, сваімі настаўнікамі. У гэтай камісіі я працаваў некалькі дзясяткаў гадоў, што дало мне і магчымасць друкавацца за межамі нашай краіны. А некаторыя з лінгвістаў пакінулі вельмі вялікі след у маім жыцці, як напрыклад, Яраслаў Баўэр, выдатны чэшскі славіст, які памёр, на жаль, даволі рана. Я сябраваў з многімі, таму гэта быў не толькі аспект навуковай дзейнасці, але гэта частка майго прыватнага жыцця, у тым ліку і перапіска з выдатнымі асобамі.

А былі нейкія прынцыпы ў працы Камісіі, якіх Вы метадычна трымаліся на працягу сваёй далейшай навуковай дзейнасці?

У гэтай Міжнароднай камісіі некаторыя інтуітыўна, некаторыя вельмі свядома, некаторыя па пэўнай традыцыі, якая ўжо склалася, па аналогіі, вельмі грунтоўна распрацоўвалі праблемы суадносін семантыкі і сінтаксісу — найгалоўнейшай праблеме, я думаю, высвятлення структуры адпаведнай мовы і мовы чалавека ўвогуле. Ну, а потым яшчэ — у лінгвістыцы, як і ў любой іншай навуцы, вялікую ролю адыгрывае методыка даследавання. У гэтай камісіі былі прадстаўлены самыя розныя метады: ад самых дакладных — матэматычных, мадэлявання, да даволі традыцыйных. Але ўсё ж такі вось такое метадычнае ўзбагачэнне дае чалавеку вельмі і вельмі многа. Так што для мяне гэта была таксама і школа. Але для іх я, як носьбіт беларускай мовы, быў таксама цікавы, асабліва на першых пасяджэннях, якія адбываліся па чарзе ў кожнай еўрапейскай краіне. Яны ніколі не чулі жывую беларускую мову, адны казалі, што яна нагадвае польскую, другія — украінскую, трэція — рускую. “А ці ёсць такая беларуская мова, ці гэта сувязь трох моў?” — такое пытанне. Ну я кажу: вы можаце лічыць, як хочаце, але чыстых моў у пэўным разуменні ўвогуле няма. А сучасная руская мова ці не напалову царкоўна- ці стараславянская. Праўда ж? А англійская мова ці не напалову раманская? Колькі там раманскай лексікі. Значыць, не гэта шукайце, а шукайце якраз своеасаблівыя рысы. Ведаеце, што ў нас самы вялікі звод летапісаў з усіх еўрапейскіх моў? А ці ведаеце, што мы пасля Гутэнберга другімі кніжкі пачалі друкаваць? Мала ведалі пра беларускую мову. Так што я для іх таксама быў цікавы тым, што яны слухалі беларускую мову, ну, і потым я не такі сумны чалавек у кампаніі — я ніколі не быў у адзіноце. Мне ўсё было заўсёды цікава, і я сябраваў з вельмі дасціпнымі, гумарнымі людзьмі — і гэта таксама ў рэшце рэшт прыдалося.

Ці правамерна сцвярджаць, што зацікаўленасць замежных славістаў беларускай мовай хвалепадобная: такія “прылівы” і “адлівы” — вынік выключна экстралінгвістычнай сітуацыі ў краіне?

А скажыце, ці не “хвалепадобная” зацікаўленасць замежных даследчыкаў і носьбітаў, напрыклад, рускай, вось такой сусветнавядомай і, бясспрэчна, адной з вядучых моў? Таксама. І гэта, канечне, звязана з пазамоўнай сітуацыяй. Вось адбыліся падзеі ў Расіі, у Савецкім Cаюзе — і на Захадзе паспешліва выключылі рускую мову са школьнай праграмы. Але гэта ўсё прыходзіць і адыходзіць. А цікаваць даследчыкаў мовы, я думаю, не знікае. А да беларускай мовы, наадварот, расце, таму што беларуская мова ў пэўным сэнсе захавала вельмі многа цікавага для ўсіх славістаў: тая ж самая палеская лексіка. Успомніце новы кірунак, які фактычна стварыў Мікіта Ільіч Талстой разам з беларускімі даследчыкамі — вывучэнне палескай лексікі і этнаграфічнае даследаванне Палесся. Заўсёды цікавасць да мовы, нават далёкай мовы, дае зусім новыя магчымасці разглядаць уласную мову. Таму “хвалі” ў цікавасці да беларускай мовы я б убачыў так: пераход ад цікаўнасці да цікавасці. Нехта зацікавіцца, а потым аказваецца, што ён не можа напісаць добры этымалагічны слоўнік украінскай мовы без беларускай лексікі, як і наадварот.

Чаму, на Вашу думку, пры цікавасці замежных славістаў да беларускай мовы беларуская дыдактычная навука на сёння не мае аніводнага стандартнага падручніка для замежных навучэнцаў накшталт рускага “Старт”?

Справа ў тым, што “Старт” — падручнік з серыі дыдактычных дапаможнікаў (зараз іх безліч) па мовах сусветназначымых, якія забяспечваюць камунікацыю, якія патрэбны практычна. Гэта ж не для навуковага вывучэння, гэта для навучання (але якое немагчыма без вывучэння моў). Вядома, расійская эканоміка, культура, багацце этнасу прыцягвала, прыцягвае і будзе прыцягваць вельмі многа даследчыкаў, эканамістаў, каго хочаш. А мова? Мова — гэта ключ да культуры. Таму перш за ўсё ствараліся ключы вось для такіх моў. А за мовай, калі хочаце, стаіць сусвет — рускі, англійскі, кітайскі, беларускі…

У той час, калі дысертацыі праходзілі зацвярджэнне ў Маскве, Вы абралі для напісання манаграфіі — доктарскай дысертацыі “Праблемы семантыка-сінтаксічнага даследавання беларускай мовы” — родную мову. Чаму? 

Я абараняўся ў той год, калі была рэформа ВАК, гэта быў 1976. І калі штогод у Акадэміі навук абаранялася каля 30–40 доктарскіх дысертацый ад фізікаў да лірыкаў, то ў гэты год — усе баяліся маскоўскага рэфармаванага ВАКа — толькі 3, у тым ліку і мая. Я быў спакойны за сваю дысертацыю, таму што добра ведаў сітуацыю. І калі б яна трапіла ў рукі больш-менш адукаванага чалавека (а такіх, зразумела, у Маскве нямала), то ў іх не было б закідаў навуковага парадку.

А ці не зашкодзіла родная мова папулярызацыі вашай кнігі?

Бясспрэчна, бясспрэчна, хоць я знарок, свядома пісаў на беларускай мове. І выдатны лінгвіст З. Н. Левіт мне гаварыў: “Арнольд, ну чаму ты пішаш па-беларуску, тваю кнігу прачытае вельмі нямнога людзей?” І, сапраўды, гэта так. Шмат хто з беларускіх лінгвістаў пісаў па-руску, і нічога дрэнна тут няма. Я напісаў па-беларуску. Кіраўніком маім быў Крапіва, ну, як я яму на рускай мове мог прынесці матэрыял? Зразумела, руская мова выкарыстоўвалася і выкарыстоўваецца як міжнародная, і на беларускай мове, вядома, навуковую літаратуру прачытае меншая колькасць людзей. Але такім быў мой выбар.

Адной з апошніх Вашых замежных публікацый з’яўляецца раздзел “Беларуская мова” ў томе “Славянскія мовы” з энцыклапедыі “Языки мира” (Масква, 2005). Што было для Вас найбольш актуальным у падачы матэрыялу пра гэту славянскую мову?

Энцыклапедыя “Языки мира”, якая выдаецца ў Маскве, была задумана вельмі і вельмі даўно. Асноўным аўтарам беларускай часткі лічыўся М. В. Бірыла, але ён пайшоў з жыцця, як і Ю. Ф. Мацкевіч. Прызначаўся рэдактарам Адам Яўгенавіч Супрун, ён нават павінен быў быць рэдактарам усяго тома, таму што вельмі высока, і заслужана, цаніўся ў Маскве, але і ён пайшоў з жыцця. А Бірыла ў свой час звярнуўся да мяне, каб я напісаў раздзелы “Сінтаксіс”, “Семантыка”, ён лічыў, што я здолею гэта зрабіць. Я зрабіў. Так я паступова аказаўся адзіным аўтарам і рэдактарам гэтага артыкула, які значна перапрацаваў: змяніліся сацыялінгвістычныя абставіны, перапісы прайшлі. Вялікую работу прарабіла Наталля Васілеўна Рогава, навуковы супрацоўнік Інстытута мовазнаўства РАН, якраз ёй было даручана весці гэты беларускі артыкул. Бачачы, што яна так многа зрабіла, я ўжо на сваю рызыку прапанаваў ёй сааўтарства і, мяркую, зрабіў правільна. Таму зараз гэты артыкул пад чатырма прозвішчамі: Бірыла, Мацкевіч, Міхневіч і Рогава.

Самым цікавым для мяне было паказаць некаторыя спецыфічныя рысы нашай мовы. Дапусцім, мала пісалася і гаварылася пра наяўнасць аналітычных канструкцый у славянскіх мовах, у тым ліку і беларускай. Але калі адзінка ў сказе абапіраецца на суседнія адзінкі, то гэта і ёсць вытокі аналітызму. Вось пра аналітызм я там напісаў. І лічу, што гэты нарыс атрымаўся ў нас даволі грунтоўны. Гэта такі нарыс на рускай мове, які можа служыць крыніцай першапачатковага азнаямлення з беларускай мовай: усё ж гэта энцыклапедыя, а не падручнік. Думаю, што не адзін славіст яшчэ зазірне ў артыкул “Беларуская мова”, а там ёсць усё: семантыка, сінтаксіс, марфалогія, лексіка і г. д.

Арнольд Яфімавіч, амаль 30 гадоў таму Вамі была створана беларуская частка ў “Словарь славянской лингвистической терминологии” (Т. 1–2, Прага, 1977–1979). З якімі цяжкасцямі Вам тады давялося сутыкнуцца, бо і сёння лічыцца, што беларуская тэрміналагічная сістэма недастаткова распрацаваная?

“Слоўнік славянскай лінгвістычнай тэрміналогіі” ўключае ўсе славянскія мовы, нават лужыцкія, і англійскія, французскія, нямецкія эквіваленты. Я думаю, што гэта адна з грунтоўных лінгвістычных прац, таму што тэрміналогія — гэта, несумненна, справа выключнай значнасці для любой навукі. Над гэтым слоўнікам ад кожнай мовы працавала свая група. У нас таксама была такая нацыянальная група, якую ўзначальваў старшыня Камітэта славістаў М. Р. Суднік. Ён прыцягнуў да гэтай працы, акрамя мяне, Кісялеўскага, Цыхуна і яшчэ некалькі чалавек. Праца адбывалася такім чынам: прыходзіла раздрукоўка, дзе пры наяўнасці чэшскіх, рускіх ці іншых тэрмінаў беларускія адсутнічалі, я рыхтаваў чарнавы варыянт, а потым на пасяджэнні ўжо ўсе вельмі грунтоўна абмяркоўвалі, прыдатныя мае прапановы ці трэба нешта замяніць.

Асаблівых цяжкасцей пры працы не было, бо, па-першае, калі ў цябе ёсць замежная крыніца з некалькіх моў, то лёгка зразумець з’яву, хоць часам трэба было пасядзець, падумаць; зразумеўшы з’яву, яе можна пэўным чынам раскрыць апісальным спосабам; зрабіўшы кароткае апісанне, можна вынайсці пэўны тэрмін, каб асобным знакам, словам пазначыць яе. Слоўнік вельмі памяркоўны ў тым сэнсе, што калі гэта быў абсалютны неалагізм, то ён даваўся ў ламаных дужках, не навязваўся. Асаблівых цяжкасцей не было і таму, што хлопцы працавалі ўсе дасведчаныя, працавалі зладжана. Але я ганаруся тым, што ёсць і мой уклад у гэтую працу, бо мне даручалася першая апрацоўка матэрыялу. А для мяне гэта было вельмі цікава, бо гэта быў яшчэ адзін з кірункаў лінгвістычных даследаванняў, а тым самым узбагачалася і ўяўленне пра беларускую мову, пра граматыку: калі давалася, дапусцім, актуальнае чляненне, пра якое ніхто ніколі не пісаў у беларускім мовазнаўстве (на той час выкарыстоўвася толькі тэрмін лагічны націск, аднак гэта не тоесныя паняцці).

На жаль, у падручніках для ВНУ і школы выкарыстоўваюцца традыцыйныя тэрміны, але не гэтага шкада, а шкада, што за гэтай традыцыйнай тэрміналогіяй застаюцца і традыцыйныя ўяўленні пра сістэму беларускай мовы. Традыцыйная тэрміналогія абмяжоўвае вывучэнне мовы. Вось чаму для эўрыстычнага даследавання ні традыцыйных тэрмінаў, ні традыцыйных формаў выражэння значэння не хапае, і таму ў нас такая павярхоўная граматыка. З гэтай прычыны на новы навучальны год я абраў для нашага факультэцкага семінара тэму “Скрытая граматыка”.

Скажыце, калі ласка, тэрміны “нацыялект” і “трасянка” намінуюць адзін і той жа феномен ці гэта адрозныя паняцці?

Па-першае, трэба сказаць, што выраз трасянка вельмі ўдалы, хоць гэта побытавае слоўца, але ўсе беларусы ведаюць, што сена з саломай і ёсць трасянка, у гэтым сэнсе вельмі нацыянальнае слоўка. Трасянка ёсць у кожнай мове, бо сама з’ява вельмі пашыраная: гэта адзін са спосабаў кантактавання моў. Трасянка існавала даўно, адзінае што само слова “не цягне” на тэрмін, бо мае вельмі доўгі побытавы шлейф, “сена-саламяны”, экспрэсіўны. Таму калі было прапанавана ўвесці ў энцыклапедыю “Беларуская мова” (1994) тэрмін трасянка, я, як рэдактар, адмовіў, бо гэта не самы лепшы варыянт мовы, хаця, вядома, лінгвісты павінны ведаць саму з’яву.

А вось тэрмін нацыялект — гэта т. зв. лектутварэнні: дыялект, ідыялект, гендэрлект, сацыялект і пад. Як назваць рускую мову эстонцаў, рускую мову грузінаў і г. д.? Гэта абсалютна не тое, што трасянка. Гэта можа быць вельмі харошая руская мова, і гэта рэгулярна для многіх асоб, фанетыку грузіна, эстонца я магу апісаць, бо гэта ўстойлівыя рысы. А трасянка ўвесь час абнаўляецца: адзін скажа так, другі так. Нацыялект — гэта сацыялінгвістычная катэгорыя, якая пазначае ўстойлівыя рысы ў маўленні на чужой мове пад уплывам этнамовы, нацыянальнай мовы. Напрыклад, англійскі нацыялект рускай мовы, бо, каб арганічна авалодаць мовай, патрэбен доўгі час. Нацыялект — гэта вельмі важны тэрмін для апісання маўленчай сітуацыі, якая была, напрыклад, у СССР, калі руская мова была мовай міжнародных зносінаў і абавязкова вывучалася ва ўсіх нацыянальных школах. Але, як ты ні хочаш, захоўваўся ўплыў роднай мовы ў фанетыцы, у граматыцы. Гэта праблема двухмоўнасці. А трасянка — гэта шкодны вынік дрэннага валодання сваёй, роднай мовай і іншай. Стандартам вывучэння павінна быць добрае.

Ці можна сёння гаварыць пра беларускую лінгвістычную школу? І ці ёсць школа прафесара Міхневіча?

Школа прафесара Міхневіча? Такой школы няма. Школа — гэта вельмі высокае слова, нават не гавораць пра школу Сасюра або школу Блумфільда… Але ёсць фаналагічная Маскоўская школа або Ленінградская, бо гэта людзі, якія падзяляюць адны і тыя ж погляды. А вось пэўны кірунак у беларускім мовазнаўстве звязаць з маімі даследаваннямі можна, я думаю, гэта кірунак семантыка-сінтаксічны.

А вось Мінская лінгвістычная школа — такі тэрмін ужываўся прыкладна ў 60-я гады ў дачыненні да славістыкі і этымалогіі і звязваўся з імёнамі Мартынава, Жураўлёва, Краўчука, Цыхуна, Супруна і інш. Я не скажу, што ў нас ёсць школа германістыкі, хаця ёсць вельмі моцныя германісты, бо няма адзінага вытрыманага арыгінальнага кірунку. Я б у межах беларускай лінгвістычнай навукі вылучыў некалькі кірункаў: першы — лінгваэтнаграфічны, звязаны з імем Мікіты Талстога, другі — традыцыйны, трэці — этымалагічны, які, на жаль, зараз трохі згас, чацвёрты — гістарычны, пяты — даследаванне мовы пісьменнікаў, моцны даволі кірунак лексікаграфічны, лінгваэнцыклапедычны, семіятычны. Можна сказаць пра матэматычную лінгвістыку, але яна, па сутнасці, звялася да стварэння камп’ютарных навучальных праграм, згасла, на маю думку. Неблагая ў Беларусі раманістыка і германістыка. А беларуская лінгвістычная навука ў цэлым, я думаю, устойлівых арыгінальных канцэпцый ніякіх не дала.

Пытанне, якое на дадзены момант ужо амаль страціла сваю актуальнасць, бо так доўга яно вырашаецца. Вы ўжо здагадаліся, пра што я хачу запытацца, — так, пра новы правапіс. Будзе ён калі ці не? Бо альтэрнатыўны “Беларускі клясычны правапіс” пабачыў ужо свет у 2005 г.

Новага беларускага правапісу не будзе. Будзе правапіс 1959 года са значнай колькасцю ўдакладненняў і значна абноўлены ілюстрацыйна, выпраўлены. Так, напісанне -і, -ы пасля зычных і галосных прыведзена ў адпаведнасць з беларускім фанетычным правілам “пішы, як чуеш”: прапанавана пісаць педынстытут, звышыдэйны. З другога боку, трэба ісці за мовай, а не абганяць яе – гэта ў дачыненні да суфікса -ірава-: калі з пасіраваць атрымліваецца пасаваць, то зусім губляецца сэнс. Таму цалкам выкінуць гэты суфікс ніяк не выпадае.

Над гэтымі ўдакладненнямі працавала група з даўніх часоў, якой у 90-я гады кіраваў Ніл Гілевіч, потым яе ўзначальваў А. І. Падлужны. Зараз падрыхтаваны варыянт, у якім улічаны прапановы і заўвагі, дасланыя ў Інстытут мовазнаўства НАНБ. Было пасяджэнне ў міністра адукацыі, і ён прапанаваў увесці гэты, на маю думку, палепшаны варыянт правапісу Указам Прэзідэнта.

Арнольд Яфімавіч, энцыклапедыя “Беларуская мова” (Мінск, 1994), рэдактарам і адным з аўтараў якой Вы з’яўляецеся, адрасавана, па Вашых словах, перадусім беларускаму хлопцу і беларускай дзяўчыне, “якім наканавана стварыць новую, дэмакратычную, адукаваную Беларусь і якія закліканы несці ў свет цэлы беларускае слова — жывую душу свайго народа”. Дык ці не збочыла наша моладзь з тае дарогі?

Тут шмат што не ва ўладзе мовы… Абстрактна кажучы, абсалютна адцягнена, чалавек павінен ведаць чалавечую мову: якая яна будзе — англійская, кітайская ці беларуская, гэта абсалютна не мае значэння. Бо чалавек ёсць не проста homo sapiens, а homo loquens — чалавек, які гаворыць. З тых пяці, як лічылася, тысяч моў, якая яму наканавана лёсам, на якой ён будзе гаварыць — гэта выпадковасць: калі б вас немаўляткам перадалі на выхаванне ў кітайскую сям’ю, вы цудоўна гаварылі б па-кітайску і нічога не страцілі б. Але з няведаннем роднай мовы страчваецца тое, што называецца нацыянальна-культурным светаўспрыманнем, таму што лексіка, мова пэўным чынам уводзяць нас у свет, у феномены сусвету і свету. І тут у вас паступова можа ўзнікаць іншая ацэначна-культурная карціна свету. Тады вы ўжо этнічным беларусам не будзеце: у вас будзе іншая карціна свету, бо кожная мова, як кажуць немцы, гэта Zwischenwelt — прамежкавы свет. Вось гэта недаацэньваецца: чалавек застанецца і народ застанецца, але… але калі разумець сувязь культуры і мовы як сувязь этнамовы і этнакультуры, чалавек не можа выйсці з гэтага кола: ён павінен недзе апынуцца. Вось чаму ЮНЕСКА прыняла дэкларацыю “Сусветная дэкларацыя культурнай разнастайнасці”, яна ж не прыняла дэкларацыі “Пераходзім на англійскую мову”, хоць практычна англійскую мову ведаюць ва ўсім свеце, гэта рацыянальна. Захаваць культурную разнастайнасць — у гэтым сэнсе захаваць і ўсе мовы, якія можна толькі сёння захаваць.

Сама ж па сабе энцыклапедыя, бясспрэчна, гэта з’ява культуры. І я думаю, што ёсць нямала ў нас дзяўчат і хлопцаў, якія будуць цікавіцца не толькі мовай, але і энцыклапедыяй. У гэтым плане я аптыміст: час пакажа, што будзе. Беларуская мова колькі ўжо існуе? Ну, тысячу гадоў. А знішчыць мову дарэшты не так ужо і проста, таму будзем спадзявацца на лепшае.

Якую б параду Вы далі маладым людзям на дарогу ў краіну “Філалогія”?

Не маю такога паўнамоцтва даваць парады тым, хто ідзе ў філалогію, але магу толькі сказаць: калі вы абралі філалогію як справу жыцця, як справу душы, а не толькі зарплаты, то не пашкадуеце, бо гэта бясконцае мора адкрыццяў. Мова паэзіі, семіётыка мовы, значэнне і сэнс, граматыка беларускай мовы, сувязі беларускай мовы з іншымі мовамі, тыя самыя запазычанні, тая самая трасянка і двухмоўе, што вы ні возьміце — вельмі шырокае поле дзейнасці. І паколькі гэта самая “бясшкодная” з усіх навук, у параўнанні з іншымі навукамі, я лічу, можна задаволіцца тым, што, як бы вы ні працавалі, вялікай шкоды ні прыродзе, ні грамадству, ні сабе не наробіце. Гэта жартам кажучы. А калі ўсур’ёз, то я б параіў будучым філолагам перш за ўсё авалодваць іншымі мовамі, а па-другое, чытаць класічныя філалагічныя працы — і айчынныя, і замежныя. Як казаў Якуб Колас, для смелых людзей няма бездарожжа!